Ειλείθυια: η θέα των τοκετών στα Μινωικά χρόνια

Του Γιώργου Αλεβίζου*

Η θεά Ειλείθυια με το παράξενο όνομα και τα … πολλά (η) γεννήθηκε στην Κρήτη. Κοντά στην Κνωσό. Με πολλά ιερά της διάσπαρτα στο νησί. Το όνομα της γνωστό από τα προϊστορικά χρόνια, αφού αναφέρεται στις πινακίδες Γραμμικής Β. Αλλά και ως Ελευθία, που σημαίνει εκείνη που ελευθερώνει και βοηθά στον τοκετό.

Η Ειλείθυια παραστέκεται ακόμη και… στους περίεργους τοκετούς, όπως είναι εκείνος της Αθηνάς που γεν­νιέται από το κεφάλι του Δία.. Η θεά φαίνεται να συμμετέχει στη διαδικασία του τοκετού, όπως δείχνει από τις κινήσεις της. (Βερολίνο, Staatlmuseum)

Λατρευόταν από τα προϊστορικά χρόνια στο σπήλαιο της Αμνισού. Όπου, κατά τα φαινόμενα, εγκαταβιούσε ισχυρό ιερατείο. Εκεί έφθαναν οι έγκυες γυναίκες και αφιέρωναν στους γυναικόμορφους σταλαγμίτες μέλι, γάλα, υφάσματα και διάφορα άλλα αφιερώματα.

Η Ειλείθυια ενσάρκωνε τη μινωική ευεργετική θεότητα. Θεωρείται αγαθή θεότης. Που βοηθά τις γυναίκες να γεννήσουν. Η λατρεία της φανερώνει ότι είχε και βλαστικό χαρακτήρα. Η δε λατρεία της στα σπήλαια μας δείχνει την αναζήτηση της γονιμοποιού δύναμης. Από την οποία επιβίωσε, στα ιστορικά χρόνια, μόνον ο μαιευτικός χαρακτήρας.

Κόρη του Δία και της Ήρας. Όμως άλλες εκδοχές του μύθου την τοποθετούν σε παλαιότερες εποχές. Αναφέρουν ότι παρευρισκόταν στη γέννηση του Δία στο ιερό σπήλαιο της Κρήτης. Άλλη εκδοχή την θέλει παλαιότερη του Κρόνου και μητέρα του Έρωτα.

Σε μελανόμορφο αμφορέα (Μουσείο Λούβρου) τη βλέπουμε να παραστέκεται στη γέννηση της Αθηνάς. Την εικονίζει δίπλα στον Δία συμμετέχουσα στη διαδικασία του τοκετού.

Στη θεογονία ο Ησίοδος λέει, ότι ο Δίας παντρεύτηκε την ανθόκορμη Ήρα και γέννησε την Ήβη, τον Άρη και την Ειλείθυια.

Η κρητικής καταγωγής θεότητα των τοκετών λατρεύτηκε με πανελλήνια ακτινοβολία. Ως κόρη της Ήρας εξυπηρετεί η Ειλείθυιαόλους τους σκοπούς της μητέρας της. Λόγω της εξωσυζυγικής δραστηριότητας του πατέρα της, του Δία, αρνείται να βοηθήσει μερικές γυναίκες με τις οποίες είχε προηγούμενα η μητέρα της, η ζηλότυπη Ήρα.

Όπως η περίπτωση της Λητούς. Της μητέρας του Απόλλωνα και της Αρτέμιδας. Η οποία έφερε στα σπλάχνα της τον σπόρο του Δία. Εξοργίζοντας τη νόμιμη σύζυγό του, την Ήρα. Φοβούμενοι της οργή της Ήρας κανένας τόπος δεν δεχόταν τη Λητώ για να γεννήσει. Κι όταν κατάφερε η Λητώ να βρεθεί στο πολύ μικρό νησί, τη Δήλο, απουσίασε η θεά που θα την ελευθέρωνε, η Ειλείθυια. Την είχε επίτηδες κρατήσει η Ήρα μακριά από τη γη, τυλιγμένη σ’ ένα πυκνό σύννεφο. Χωρίς να βλέπει τίποτα από αυτά που συνέβαιναν στη γη.

Εννιά μέρες κοιλοπονούσε η Λητώ. Βρισκόμενη σε τραγική κατάσταση, αποφάσισαν οι άλλες θεές να αναζητήσουν την Ειλείθυια. Σκέφτηκαν να στείλουν το ουράνιο τόξο την Ίριδα, η οποία κατάφερε απαρατήρητη να διεισδύσει στον Όλυμπο. Να συναντήσει και παρακαλέσει την θεά των τοκετών να βρεθεί κοντά στην εγκυμονούσα Λητώ. Αφού όμως οι ενδιαφερόμενες για την Λητώ έταξαν στην Ειλείθυιαένα χρυσοΰφαντο ύφασμα εννιά πήχες μήκος.

Μόλις εμφανίσθηκε η θεά. Η Λητώ στηρίχθηκε με δύναμη στον κορμό του δέντρου. Ανάμεσα στις μελωδικές χαρούμενες φωνές των φίλων θεοτήτων της Λητούς, γεννήθηκε ο Απόλλων.

Και στην περίπτωση της γέννησης του ήρωα Ηρακλή από την μητέρα του Αλκμήνη. Η Ήρα καθυστέρησε τον τοκετό.

Ο Δίας θαμπωμένος από την ομορφιά της Αλκμήνης συνευρέθη μαζί της. Και είχε δηλώσει, ότι το παιδί που επρόκειτο να γεννηθεί στη γενιά των Περσειδών. Θα γινόταν ο μελλοντικός βασιλιάς του Άργους. Όμως ο Δίας φαίνεται να μην έλαβε υπόψη τη ζηλοτυπία της Ήρας. Που με τη σύμπραξη της Ειλείθυιας μπορούσε να καθυστερήσει ή να επισπεύσει τις γέννες. Παρακάλεσε η Ήρα την κόρη της να μην πάει στο κρεβάτι της Αλκμήνης, αλλά να επισπεύσει τη γέννηση άλλου παιδιού από την ίδια γενιά. Του Ευρυσθέα, ο οποίος προηγήθηκε της γέννας του Ηρακλή. Και ως πρώτος, σύμφωνα με την υπόσχεση του Δία, έγινε εκείνος βασιλιάς και όχι ο Ηρακλής.

Στο πέρασμα του χρόνου η λατρεία της Ειλείθυιας υποχώρησε. Αντικαταστάθηκε από την Άρτεμη. Μια παραλλαγή του μύθου λέει ότι η Άρτεμις προηγήθηκε της γέννας του Απόλλωνα. Μεγάλωσε πολύ γρήγορα (; μύθος είναι αυτός), και βοήθησε τη μητέρα της να γεννήσει τον αδελφό της τον Απόλλωνα. Τον θεό του φωτός. Και από τότε η Άρτεμις βοηθούσε τις γυναίκες να γεννήσουν.

Στα ιστορικά χρόνια, στην ομηρική εποχή, η Ειλείθυια δεν είναι μια θεότητα αλλά πολλές ζηλότυπες δαιμονικές μορφές που προκαλούν τους πόνους στον τοκετό.

Σήμερα οι περισσότεροι μελετητές (Μαρινάτος, Ξανθουδίδης, Πλατάκης, Μάρτιν Νίλσεν κ.α.) συμφωνούν ότι η λατρεία της Ειλείθυια μεταφέρθηκε από την Κρήτη στον υπόλοιπο κόσμο. Σημαντική υπήρξε η λατρεία της στην Αίγυπτο, όπου υπήρχε πόλη με το όνομα Ειλείθυια.

Η κρητική καταγωγή της θεάς των τοκετών φαίνεται σε ένα απόσπασμα από τα «Αττικά» του Παυσανία «…μόνοις δε Αθηναίοις της Ειλείθυιας κεκάλυπται τα ξόανα ες άκρους τους πόδας, τα μεν δύο είναι Κρητικά και Φαίδρας αναθήματα έλεγον αι γυναίκες, το δε αρχαιότατον Ερυσίχθονα εκ Δήλου κομίσαι…». Δηλαδή…. Τα ξόανα που υπήρχαν στο Αθηναϊκό ιερό της Ελευσίνας ήταν ντυμένα με μακριά ενδύματα που έφθαναν ως τα  πόδια. Τα δύο από αυτά είχε μεταφέρει στην Αθήνα η κόρη του Μίνωα, η Φαίδρα και το άλλο είχε μεταφερθεί εκεί από τη Δήλο.

Σε μεταγενέστερες εποχές η Ειλείθυια, εκτός από την Αμνισό, λατρευόταν σε πολλές περιοχές της Κρήτης. Ιερά της υπήρχαν στη Λατώ, στην Ίνατο (ως Ιλιθυία, Βινατία) στη Γόρτυνα, στην Ιεράπυτνα, κ.α.

Το σπήλαιο της Αμνισού, όπου σύμφωνα με την μυθολογία γεννήθηκε η θεά των τοκετών. Για περισσότερο από 3.000 χρόνια αποτέλεσε σημαντικό ιερό. Και για δεκάδες αιώνες ο σπουδαιότερος χώρος λατρείας της.

Το παρόν δημοσίευμα εντάσσεται στη συνεχιζόμενη προσπάθεια της ομάδας Πρωτοβουλίας (επικεφαλής ο κ. Δημ. Παυλόπουλος) για την ένταξη του Μινωικού Πολιτισμού στην UNESCO.

Με αρωγό στην προσπάθεια μας την πολύτιμη έκδοση του αει. Νίκου Ψιλάκη ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΥΘΟΠΟΛΙΑ, εκδόσεις Καρμανώρ, για την οποία πολλαπλά ευγνωμονούμε.

*Γιώργος Αλεβίζος, Μέλος της ομάδας Πρωτοβουλίας, για την ένταξη του Μινωικού Πολιτισμού στην UNESCO