Του Νίκου Ηλιάδη*
Ανάγκη επιβίωσης η τεχνολογική εκπαίδευση για όλους στη σύγχρονη εποχή, ως απαραίτητο τμήμα της γενικής εκπαίδευσης για όλους και ιδιαίτερα στη χώρα μας με εκπαιδευτικό σύστημα με προσανατολισμό το παρελθόν και την θεωρητικολογία.
Ο Μινωϊκός Πολιτισμός που αποτελεί τον πρώτο μορφοποιημένο σε ολοκληρωμένο σύνολο πολιτισμό της Ευρώπης 3000 χρόνια πριν, και του οποίου η ανάδειξη αποτελεί πρόσφατα πρόταση πλήθους επιστημόνων με δηλώσεις τους, δείχνει επίσης ότι διαφορετικοί τρόποι ζωής ως συνάρτηση της ανάπτυξης υπήρχαν στις διάφορες ιστορικές περιόδους, καθώς και αντίστοιχη τεχνολογία.
Οι κοινωνίες έχουν διαφορετικό πολιτισμό και τρόπο ζωής (culture). Σύμφωνα με έρευνα του πανεπιστημίου του Yale πολιτιστικά στοιχεία είναι δυνατόν να βρεθούν τα ίδια σε κάθε κοινωνία ακόμη και σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους αλλά με διαφορετική μορφή ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης (κατοικία, ρουχισμός, επικοινωνία, μεταφορές, εργαλεία, μηχανήματα και σκεύη, οικονομική διάρθρωση, εργασία, τρόποι συναλλαγών, τρόποι παραγωγής, ιδιοκτησία, ηθική, κοινωνική διάρθρωση , ανταγωνισμός, τέχνη, οικογένεια , καθημερινός τρόπος ζωής κ.ά).
Ο κόσμος αλλάζει δραματικά με τρομακτική ταχύτητα στην εποχή μας σαν αποτέλεσμα της παραγόμενης τεχνολογικής γνώσης. Ο ανεκπαίδευτος τεχνολογικά πολίτης είναι ξένος στο περιβάλλον που ζει για το οποίο πρέπει να πάρει αποφάσεις με όλους τους πιθανούς ρόλους ως πολίτης, ως εργαζόμενος , ως καταναλωτής, ως άτομο που έχει ελεύθερο χρόνο.
Χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση και την κατάλληλη ορθολογική εξέταση εναλλακτικών λύσεων και κριτικής ικανότητας, ιδιαίτερα οι νέοι είναι αντιμέτωποι με ένα κόσμο με υπερπληθυσμό που αυξάνεται εκθετικά κυρίως σε υπανάπτυκτες ή λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές, σκουπιδιών, χωρίς σταθερές, με πιεστικές ανάγκες για αλλαγές σε όλα σχετικά με την καθημερινή ζωή, τις καθιερωμένες πρακτικές, όπως οι διαδικασίες παραγωγής ενέργειας, η μετάβαση στην ψηφιακή εποχή και όπου ακόμη και η οικογένεια δεν είναι πια για όλους ένα ασφαλές καταφύγιο.
Η στροφή προς μια Πράσινη και ψηφιακή Οικονομία απαιτεί συνειδητοποίηση του βάθους των παγκόσμιων οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών προκλήσεων καθώς και νέες ευκαιρίες.
Η εκπαίδευση είναι πρωταρχικής σημασίας για τη «λειτουργικότητα» της Πράσινης Οικονομίας. Μια Πράσινη Οικονομία θα πρέπει να επιδιώξει να αναπτύξει τις απαραίτητες δεξιότητες και διεπιστημονικούς κλάδους, σε ανθρώπινο και τεχνολογικό κεφάλαιο, βιώσιμα μέσα διαβίωσης και ανάπτυξη ικανοτήτων.
Σε μια κοινωνία με μέτρια ανάπτυξη είναι διαθέσιμα αναρίθμητα υλικά και προϊόντα και μονάδες παραγωγής. Οι γνώσεις του κοινού ανθρώπου σχετικά με αυτά είναι πολύ περιορισμένες και παρατηρείται ένα κενό ανάμεσα στα άτομα που αποτελούν την ευρύτερη κοινωνία και τις παραγωγικές μονάδες για τις οποίες πρέπει να πάρουν αποφάσεις. Σήμερα για παράδειγμα τα δάση μας εφοδιάζουν περισσότερα από 5000 προϊόντα . Ο κοινός άνθρωπος χρησιμοποιεί τα προϊόντα αλλά δεν γνωρίζει την πηγή ή τα μέσα της παραγωγής τους. Η βιομηχανία του άνθρακα έχει μια παρόμοια ιστορία . Από πολλές πλευρές τα άτομα είναι ξένα στη σημερινή κοινωνία της αφθονίας.
Κανένας προγραμματισμός για το μέλλον δεν μπορεί να βρίσκεται στα όρια της πραγματικότητας χωρίς να αναφέρεται στην αύξηση του πληθυσμού.
Ο πληθυσμός της γης την εποχή του Χριστού ήταν 300.000.000. Ο πληθυσμός διπλασιάστηκε το 1700 μ.χ σε 600.000.000. Ο πληθυσμός διπλασιάσθηκε πάλι το 1900 μ.χ. σε 1.200.000.000. Από το 1900, ο πληθυσμός της γης διπλασιάζεται κάθε 30-40 χρόνια . Ο Dr Clement Merkert (Κοσμήτωρ του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Yale), έκανε τον ενδιαφέροντα υπολογισμό ότι αν ο σημερινός ρυθμός αύξησης του πληθυσμού υπήρχε από την εποχή του Χριστού, θα υπήρχαν 20 εκατομμύρια άνθρωποι στη θέση του κάθε ατόμου που ζει σήμερα , ή θα αναλογούσαν 900 άτομα σε κάθε τετραγωνικό μέτρο διαθέσιμης επιφανείας εδάφους. Το 1973 ο πληθυσμός της γης ήταν 3,6 δισεκατομμύρια, σήμερα είναι 7,9 δισεκατομμύρια, και υπολογίζεται ότι θα φθάσει 10-12 δισεκατομμύρια το έτος 2050.
Ο πληθυσμός στη χώρα μας αποτελεί ποσοστό 0,13% του παγκόσμιου πληθυσμού και μειώνεται . Μεγάλο μέρος του υψηλής εκπαίδευσης ανθρώπινου δυναμικού μεταναστεύει στο εξωτερικό να εντάξει τις όποιες γνώσεις και ικανότητες διαθέτει από το με προβλήματα εκπαιδευτικό μας σύστημα , επειδή δεν μπορεί να κάνει κάτι αντίστοιχο στην χαμηλού επιπέδου εγχώρια αγορά εργασίας . Παράλληλα η χώρα δέχεται μετανάστευση από άλλες περιοχές του πλανήτη , ενώ από ορισμένες πλευρές διατυπώνονται ευαισθησίες και απόψεις για περαιτέρω διευκόλυνση μεταναστευτικών ροών και ανάληψης της προφανούς επιβάρυνσης χωρίς να συνδέονται με τις ανάγκες της χώρας, όπως ήταν και είναι οι πολιτικές για δεκαετίες χωρών που δέχονταν και ομοεθνείς μας μετανάστες στο παρελθόν.
Ποσοστό 79% των θέσεων εργασίας είναι χαμηλού επιπέδου στην Ελλάδα γράφει πρόσφατα η Καθημερινή . ( Μείωση της ανεργίας με θέσεις εργασίας χαμηλών προσόντων και αμοιβών ). Με αυτές τις συνθήκες είναι δύσκολο να εξασφαλισθεί ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα στο διεθνοποιημένο οικονομικό περιβάλλον. δειτε εδώ
Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αλλάξει τη φυσική μορφή του περιβάλλοντός του και το ξαναδιαμορφώνει για να ικανοποιήσει τη θέλησή του και τις ανάγκες του. Έχει κατασκευάσει τεράστιες πόλεις με ουρανοξύστες και υπολογίζεται ότι θα κατασκευάζεται μια Νέα Υόρκη κάθε μήνα συνολικά σε τετραγωνικά μέτρα τα επόμενα 50 χρόνια για να καλυφθούν οι ανάγκες. Ακόμη τεράστια βιομηχανικά συγκροτήματα , αεροδρόμια, λιμάνια, αυτοκινητοδρόμους .
Πολλές πόλεις αναπτύχθηκαν ανορθόδοξα και δημιουργούν πιεστικές καταστάσεις για τους κατοίκους, τα δάση καλύπτουν όλο και λιγότερες εκτάσεις και μειώνουν τη χρησιμότητά τους στον άνθρωπο όσο και άλλες υπάρξεις στη φύση και οι χείμαρροι, οι ποταμοί και η θάλασσα αποτελούν την εύκολη λύση για την απόρριψη σκουπιδιών και άλλων αποβλήτων.
Ειδικά στην περίπτωσή μας, η Αθήνα συγκεντρώνει ποσοστό σχεδόν 50% του πληθυσμού της χώρας κάτι ασυνήθιστο για πρωτεύουσα μιας χώρας, και μεγαλύτερο ποσοστό σε οικονομικές, εκπαιδευτικές, κλπ. δραστηριότητες που δημιουργεί πρόσθετες στρεβλώσεις και δυσκολίες διαχείρισης . Οι κατασκευές κτηρίων κατοικίας, νοσοκομείων, εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, σχολείων, υπηρεσιών, που απαιτούν συντήρηση και ανάλογες οικονομικές δυνατότητες υποστήριξης που δεν υπάρχουν, είναι παλιές με κανονισμούς άλλων εποχών που δεν ανταποκρίνονται σε σύγχρονες απαιτήσεις ακόμη και ασφάλειας.
Η ποιότητα και ο τρόπος ζωής, η μορφή έκφρασης κάθε ανθρώπινης φύσης ήταν ομοιόμορφη μόνο στην προϊστορική περίοδο. Με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκε ένα αυξανόμενο φάσμα διαφορών στον τρόπο ζωής των ανθρώπων.
Ποια θα είναι η μορφή του κοινωνικού περιβάλλοντος σε 20-30 χρόνια για το οποίο οι σημερινοί μαθητές θα πρέπει να προετοιμασθούν;
–Ο ρυθμός των μεταβολών ποικίλλει στις διάφορες χώρες . Ο μέσος όρος του χρόνου που απαιτείται μεταξύ μιας ανακάλυψης και της δυνατότητας για εμπορική χρήση ενός τεχνολογικού προϊόντος έχει μειωθεί από τα 30 χρόνια που ήταν στην αρχή του 20ου αιώνα, σε 16 χρόνια μετά τον 1ο παγκόσμιο πόλεμο, σε 9 χρόνια μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο και σε 1 περίπου χρόνο στην εποχή μας.
Οι ραγδαίες εξελίξεις παράγονται με έρευνα στις ανεπτυγμένες χώρες και σε υψηλού επιπέδου πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικούς οργανισμούς σε συνεργασία με μεγάλες επιχειρήσεις και βιομηχανίες για βελτίωση προϊόντων και υπηρεσιών . Η παραγόμενη γνώση μεταφέρεται σε μικρό τμήμα της στη χώρα μας και με μεγάλη χρονική υστέρηση . Για πρόσβαση στην παραγόμενη γνώση χώρες στη Βόρεια Ευρώπη με ανάλογο μέγεθος πληθυσμού μαθαίνουν στα παιδιά τους 2-3 γλώσσες και ιδιαίτερα εμπορικές που ομιλούνται από μεγάλο αριθμό ατόμων σε ισχυρά κράτη ( Αγγλικά).
Ο Toffler αναφέρει ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να δίνει έμφαση στην μελέτη της Τεχνολογίας. Στην αντίθετη περίπτωση οι πολίτες των διαφόρων κρατών θα αντιμετωπίσουν δύσκολες και οδυνηρές καταστάσεις στην προσπάθειά τους να παρακολουθήσουν υποχρεωτικά τις τεχνολογικές εξελίξεις στη σύγχρονη εποχή . Για τους ανημέρωτους πολίτες το αύριο θα φθάσει πολύ γρήγορα αναφέρει χαρακτηριστικά.
Οι τεχνολογικές μεταβολές επηρεάζουν τη Δημόσια Διοίκηση και διαχείριση, και αποτελούν την ελπίδα για τη λύση βασικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα όπως ενέργεια, αύξηση πληθυσμού, ρύπανση και μόλυνση του περιβάλλοντος, πείνα σε ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της γης, αποτελεσματική χρήση των πεπερασμένων πλουτοπαραγωγικών πηγών της γης. Σύμφωνα με προβλέψεις, «για να βοηθήσουμε τους νέους να επιβιώσουν και να ζήσουν ανθρωπινά πρέπει να αντιληφθούμε ότι οι περισσότερο σπουδαίες αποφάσεις στην ανθρώπινη ιστορία πρέπει να παρθούν σύντομα ( τα επόμενα 20-25 χρόνια ). Οι αποφάσεις αυτές πρέπει να παρθούν προσεκτικά από άτομα κατάλληλα μορφωμένα, που αντιλαμβάνονται σε βάθος τα προβλήματα και την αλληλοεξάρτηση των διαφόρων παραμέτρων».
Η ενορχήστρωση (αρμονία μεταξύ ανθρώπινων ενεργειών, τεχνολογικών δεδομένων, φυσικού περιβάλλοντος) υλοποιείται όταν όλα τα μέρη του «συνολικού» συστήματος ρυθμίζονται κατάλληλα ώστε να λειτουργούν σε συνάρτηση με τα υπόλοιπα. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να συνειδητοποιήσουν όλα τα άτομα τις παραμέτρους του προβλήματος, ώστε συνειδητά να τοποθετούν τις προσπάθειές τους για το ατομικό και κοινωνικό καλό μέσα στο πλαίσιο, που ορίζεται από την πραγματικότητα .
Ο σύγχρονος κόσμος δεν πρέπει να είναι εχθρικός , πρέπει να είναι κόσμος της προόδου και των αλλαγών. Ο ελεύθερος κόσμος είναι κόσμος των αλλαγών . Όποτε ο κόσμος ήταν σταθερός , ήταν περίοδος παρακμής. Τίποτα δεδομένο. Η έννοια της μόνιμης κάστας των δημογερόντων και της κεντρικής αυθαίρετης εξουσίας που αποφασίζει για τις ζωές των άλλων , δεν είναι δεδομένη στη σύγχρονη δυτική κοινωνία. Οι αλλαγές είναι προς το καλύτερο. Ο άνθρωπος ξέφυγε από τα σπήλαια για να φτάσει στο σημερινό επίπεδο διαβίωσης.
Πρέπει να καθορισθεί με ποιο είδος εργασιακού/οικονομικού περιβάλλοντος θα πρέπει να εξοικειωθούν οι μαθητές. Και να το συσχετίσουν με την ατομικότητά τους, με τις ανάγκες, τα χαρίσματα, τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.
H ένταξη της χώρας μας στην ψηφιακή εποχή , η μετα-covid εποχή , η ενεργειακή κρίση , και η μετάβαση σε νέες τεχνολογίες που δεν θα χρησιμοποιούν άνθρακα (πράσινη τεχνολογία), αποτελούν θέματα που θα δημιουργήσουν άμεσα μια νέα πραγματικότητα που απαιτεί ένα νέο είδος εκπαίδευσης και νέες πρακτικές σε όλους τους τομείς.
Επιβάλλουν την ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ των παραγωγικών μονάδων και τεκτονικές αλλαγές σε όλα τα επαγγέλματα, την αδρανοποίηση των παλιών επενδύσεων και νέες επενδύσεις σε τρομακτική κλίμακα που θα κινήσουν και την οικονομία.
Κάποιες πανεπιστημιακές σχολές που θα ασχολούνται με την επαγγελματική και την τεχνολογική εκπαίδευση πρέπει να υπάρξουν κατά τα Δυτικά πρότυπα , για να γίνει μια στοιχειώδης αρχή. Στη χώρα μας δεν υπάρχει καμία.
Και με κάποιο είδος οικονομικού/εργασιακού περιβάλλοντος πρέπει να συμφωνηθεί ότι πρέπει οι εκπαιδευόμενοι να εξοικειωθούν . Για να είναι δυνατόν να αρχίσει ένας εκπαιδευτικός σχεδιασμός που προϋποθέτει ξεκάθαρους στόχους.
Ο Διεθνής οργανισμός για την τεχνολογική εκπαίδευση ( International Technology Engineering Education Association www.iteea.org ) με μέλη καθηγητές δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από διάφορα πανεπιστήμια στις ΗΠΑ , εταιρείες που παράγουν εγχειρίδια και εργαστηριακό εξοπλισμό , με παραρτήματα σε διάφορα σημεία στον κόσμο, αναπτύσσει πλην άλλων και εκπαιδευτικές προδιαγραφές για τις 12 τάξεις του σχολείου ( Δημοτικό-Γυμνάσιο-Λύκειο) που θα πρέπει να ικανοποιεί το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα όπως οι πρόσφατες που επισυνάπτονται, προκειμένου να ικανοποιούνται οι σύγχρονες ανάγκες. δείτε εδώ
Η εκπαιδευτική διαδικασία που θα εφαρμόζεται στην τεχνολογική εκπαίδευση απαιτείται να είναι διαφορετική από τις καθιερωμένες. Θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στην ιδιαιτερότητα του κάθε μαθητή που θα την συσχετίζει ο ίδιος με τις ανάγκες και την πραγματικότητα και θα στοχεύει στην μεγαλύτερη δυνατή ανάπτυξή του σύμφωνα με το ιδιαίτερο δυναμικό που διαθέτει.
Η εκπαιδευτική αυτή διαδικασία προσπαθεί να αξιοποιήσει στο μέγιστο βαθμό το δυναμικό του κάθε μαθητή τόσο αυτού που διαθέτει περιορισμένες δυνατότητες, όσο και των προικισμένων μαθητών από τους οποίους η κοινωνία περιμένει να προκύψει ιδιαίτερη πρόοδος . Η μορφή αυτή εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι διαφορετική από την παραδοσιακή και καθιερωμένη που έχει στόχο να απευθυνθεί σε έναν στατιστικά προσδιοριζόμενο “μέσο όρο” , διδάσκοντας για χρόνια συγκεκριμένη και περιορισμένη ύλη την ίδια κάθε χρόνο. Οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις καθιστούν άνευ σημασίας τις παραδοσιακές εκπαιδευτικές πρακτικές για την εξοικείωση των εκπαιδευομένων με το τεχνολογικό / οικονομικό περιβάλλον που μεταβάλλεται με ταχύτητες αδιανόητες για ορισμένα χρόνια πριν.
Στη χώρα μας έχει δημιουργηθεί ένας θύλακας για τη διδασκαλία της τεχνολογίας με τη μεταφορά του Maryland Plan και την εισαγωγή του στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας στις Α, Β και Γ Γυμνασίου από τον Νίκο Ηλιάδη συμβούλου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και διδάσκεται σε όλα τα σχολεία της χώρας από το 1994 . Με συντηρητικούς ρυθμούς αποφοίτησης 100.000 μαθητών το χρόνο από την δευτεροβάθμια εκπαίδευση , έχουν εμπλακεί περί τα 2,8 εκατομμύρια πολίτες σήμερα στις δραστηριότητες του Maryland Plan ( περί το 30% του πληθυσμού της χώρας ) , χωρίς να ολοκληρώνονται / επιτυγχάνονται βεβαίως οι στόχοι του λόγω των ιδιαιτεροτήτων της χώρας μας . Το “Maryland Plan” είχε αναπτυχθεί από τον καθηγητή του Νίκου Ηλιάδη για το διδακτορικό του και Chairman στο πανεπιστήμιο του Maryland Dr. Donald Maley μια ηγετική φιγούρα των ΗΠΑ για την τεχνολογική εκπαίδευση, όπως και αρκετά ανάλογα προγράμματα σε άλλα πανεπιστήμια των ΗΠΑ με υποστήριξη / χρηματοδότηση του προέδρου Κένεντυ για να αναπτυχθεί το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό και να ξεπερασθούν οι Σοβιετικοί που είχαν προηγηθεί στην “κούρσα” του διαστήματος.
Οι σχετικές δραστηριότητες εισαγωγής του του Maryland plan στο Ελληνικό Εκπαιδευτικό σύστημα , περιγράφονται σε αρκετές δημοσιεύσεις , και στην παρακάτω ιστοσελίδα , που περιλαμβάνει και παραδείγματα κατασκευών και εργασιών μαθητών από διάφορα σχολεία της χώρας. https://www.epopteia.gr/1131/nikos-iliadis-i-technologia-os-aparet/
Το πρόγραμμα ήταν προφητικό και επίκαιρο, διότι είναι προσαρμοσμένο από τότε που πρηγείτο της εποχής του στις ραγδαίες τεχνολογικές μεταβολές, και προέβλεπε πλαίσιο δραστηριοτήτων κατάλληλων για κάθε αναπτυξιακό μαθητών, και όχι τη διδασκαλία συγκεκριμένης περιορισμένης ύλης στους εκπαιδευόμενους που θα γίνονταν γρήγορα παρωχημένη, συγκρινόμενη με την απειρία των θεμάτων που συνδέονται με την τεχνολογία. Αντί να μαθαίνουν συγκεκριμένη ύλη μαθαίνουν μεθόδους επίλυσης τεχνολογικών και ερευνητικών προβλημάτων, καθώς και παραγωγικών διαδικασιών.
Είναι μια εφαρμογή της θεωρίας συστημάτων (Systems Analysis) που αναλύει την ανθρώπινη ζωή σε σχέση με το πραγματικό βιομηχανικό περιβάλλον. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό οι μαθητές αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι απαιτείται η σύνθεση στοιχείων σε ένα αρμονικό σύνολο, και η απόκτηση μιας ολιστικής αντίληψης των συστημάτων παραγωγής και όχι η μελέτη και η εμπειρία απομονωμένων επιμέρους στοιχείων ενός σύνθετου θέματος ή προβλήματος. Η ενορχήστρωση (αρμονία μεταξύ ανθρώπινων ενεργειών, τεχνολογικών δεδομένων, φυσικού περιβάλλοντος) υλοποιείται όταν όλα τα μέρη του «συνολικού» συστήματος ρυθμίζονται κατάλληλα ώστε να λειτουργούν σε συνάρτηση με τα υπόλοιπα. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να συνειδητοποιήσουν όλα τα άτομα τις παραμέτρους του προβλήματος, ώστε συνειδητά και ελεύθερα να τοποθετούν τις προσπάθειές τους για το ατομικό και κοινωνικό καλό μέσα στο σωστό πλαίσιο, που ορίζεται από την πραγματικότητα.
*Νίκος Ηλιάδης, Πολ/κός Μηχ/κός Ε.Μ.Π. ,M.Sc. ( Structural Engineering , Concordia University Montreal Canada ) , Ph.D.( University of Maryland USA, – Technology and Vocational Education ), τ. Ειδ.Γραμματέας του ΥΠΕΠΘ , τ. εκπρόσωπος των Υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στις Βρυξέλλες ( Μ.Ε.Α. ) τ. Διοικητής ΠΓΝ «ΑΤΤΙΚΟΝ , τ. μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Παιδαγωγικών Ινστιτούτων της Ευρώπης (http://www.cidree.org/), τ. εκπρόσωπος της Κυβέρνησης στο Δ.Σ. του CEDEFOP (https://www.cedefop.europa.eu/ ) του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση , Επίτιμος Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
