Χρήση σύγχρονων μέσων επικοινωνίας για το Περιβάλλον

Της Ιωάννας Κωσταρέλλα*

ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Το περιβάλλον είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Με την πάροδο των χρόνων τα περιβαλλοντικά θέματα καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος της ημερήσιας θεματολογίας, καθώς η αρμονική συνύπαρξή μας με το περιβάλλον γίνεται ολοένα και μεγαλύτερο ζητούμενο και η έννοια της αειφορικής διαχείρισης των πόρων έχει εξέχουσα θέση. Στο πλαίσιο αυτό η περιβαλλοντική επικοινωνία έρχεται να δώσει λύσεις στην προσέγγιση μακροχρόνιων περιβαλλοντικών προβλημάτων ή οξειών περιβαλλοντικών κρίσεων με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο, αξιοποιώντας τις τεχνολογίες της πληροφορίας στην επικοινωνία. Η παρούσα ανακοίνωση εστιάζει στους τρόπους χρήσης των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας στις οργανώσεις. Ειδικότερα, αναφέρεται στο πως τα νέα μέσα εντάσσονται στην υπηρεσία της περιβαλλοντικής πολιτικής, συμβάλλοντας στην κινητοποίηση των πολιτών, στην εξεύρεση λύσεων, αλλά και εξασφαλίζοντας συμμετοχή στις εκστρατείες υποστήριξης.

 Λέξεις-κλειδιά: Περιβάλλον, πολιτική, νέα μέσα, εκστρατείες υποστήριξης Εισαγωγή Η περιβαλλοντική επικοινωνία βρίσκεται σ’ ένα σταυροδρόμι.

Από τη μια τα περιβαλλοντικά θέματα καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της δημόσιας ατζέντας. Από την άλλη τα ζητήματα των οποίων η αντιμετώπιση αποτελεί πρόκληση επιβίωσης, πληθαίνουν. Στην Ελλάδα, από το Σύνταγμα ακόμα του 1975, υπάρχει άρθρο σχετικά με τη προστασία του περιβάλλοντος. Ειδικότερα, αναφέρεται πως «καθένας έχει το δικαίωμα στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος καθώς και το δικαίωμα στη διασφάλιση και ποιότητα ζωής».

Η ευρωπαϊκή περιβαλλοντική πολιτική βασίζεται στις αρχές της προφύλαξης, της πρόληψης και της επανόρθωσης των καταστροφών του περιβάλλοντος στην πηγή, και στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».

Τα πολυετή προγράμματα περιβαλλοντικής δράσης ορίζουν το πλαίσιο των μελλοντικών ενεργειών σε όλους τους τομείς της περιβαλλοντικής πολιτικής. Είναι ενσωματωμένα σε οριζόντιες στρατηγικές και λαμβάνονται υπόψη στις διεθνείς περιβαλλοντικές διαπραγματεύσεις. Τέλος, εξίσου καίριας σημασίας είναι η εφαρμογή τους (http://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/).

Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα της ομιλίας του Γάλλου Προέδρου Εμανουέλ Μακρόν ενώπιον του Αμερικανικού Κογκρέσου το 2018, στο οποίο διαφαίνεται η προτεραιότητα που δίνεται στα θέματα περιβάλλοντος:

-Πιστεύω στη δημιουργία ενός καλύτερου μέλλοντος για τα παιδιά μας, που απαιτεί να τους αφήσουμε έναν πλανήτη που θα είναι κατοικήσιμος και σε 25 χρόνια από τώρα. Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η εξασφάλιση των υπαρχουσών βιομηχανιών και των θέσεων εργασίας τους, είναι πιο επείγουσα ανάγκη από την μεταμόρφωση των οικονομιών μας, προκειμένου να αντιμετωπίσουμε την παγκόσμια πρόκληση της κλιματικής αλλαγής. Ακούω αυτούς τους προβληματισμούς. Αλλά πρέπει να αναζητήσουμε μια «βελούδινη» μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλού άνθρακα. Ρυπαίνοντας τους ωκεανούς, καταστρέφοντας τη βιοποικιλότητα, σκοτώνουμε τον πλανήτη μας. Και δεν υπάρχει Πλανήτης Β.

Ο ρόλος της περιβαλλοντικής επικοινωνίας

-Τι είναι όμως η περιβαλλοντική επικοινωνία;  Σύμφωνα με τον Robert Cox (2006) «ένα όχημα για να καταλάβουμε το περιβάλλον και τη σχέση μας με το φυσικό κόσμο: Ένα συμβολικό μέσο για τη διαμεσολάβηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και την επίλυσή τους».

Στην περιβαλλοντική επικοινωνία βασικό ρόλο παίζει το πώς θα αντιμετωπίσουμε τα μακροχρόνια προβλήματα ή τις οξείες κρίσεις με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο. Αυτό που έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια σε πολύ μεγάλο βαθμό είναι η χρήση των μέσων επικοινωνίας και η εμφάνιση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Με τις νέες τεχνολογίες της πληροφορικής και της επικοινωνίας, οι online κοινότητες αντικατέστησαν τις παραδοσιακές. Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται με το διαδίκτυο και είναι πρόθυμοι να μοιραστούν τα στοιχεία τους και τις εμπειρίες τους με μια ολόκληρη κοινωνία άλλων ανθρώπων, γνωστών ή αγνώστων, αναδύεται ένα νέο κοινωνικό πλαίσιο με νέες λειτουργίες και χαρακτηριστικά.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι απόρροια του Web 2.0 (Ιστός 2.0), της δεύτερης γενιάς του διαδικτύου, στην οποία ο κάθε χρήστης έχει πρόσβαση στη δημοσίευση περιεχομένου, αλλά και στη διάδραση με το δημοσιευμένο περιεχόμενο ή άλλους χρήστες. Από το 1990 και μετά υπάρχει μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τα παραδοσιακά στα νέα μέσα, η οποία σηματοδότησε πολλές αλλαγές σε σχέση με την πρόσβαση στην πληροφορία, αλλά και το δικαίωμα στην παραγωγή της πληροφορίας σε πολλές διαστάσεις των περιβαλλοντικών ζητημάτων. Επίσης, έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά η σχέση πομπού και δέκτη, αφού από μονόδρομη έγινε από πολλούς προς πολλούς.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ), αναφερόμενες και ως συμμετοχικά μέσα, έγιναν γρήγορα βασικό στοιχείο της περιβαλλοντικής επικοινωνίας. Τα κοινωνικά δίκτυα και τα σε απευθείας σύνδεση fora δημιουργούν εικονικούς χώρους για συζήτηση σχετική με τα περιβαλλοντικά θέματα, ενώ τα εργαλεία πληθοπορισμού (crowdsourcing) χρησιμοποιούνται για την αναζήτηση πιθανών λύσεων από το κοινό. Επιπλέον, τα συστήματα γεωγραφικών πληροφοριών (GIS) χρησιμοποιούνται για να επικοινωνήσουν την πολυπλοκότητα των περιβαλλοντικών ζητημάτων.

Τα νέα μέσα στην υπηρεσία της περιβαλλοντικής πολιτικής

Τα σύγχρονα μέσα, λοιπόν, μπαίνουν στην υπηρεσία της περιβαλλοντικής πολιτικής με τους ακόλουθους τρόπους:

– Κινητοποίηση

– Συμβολή στην εξεύρεση λύσεων

– Εκστρατείες υποστήριξης Κινητοποίηση

Χάρη στα νέα μέσα, μεγάλες συμμαχίες πολιτών επεκτείνονται και οι τοπικές οργανώσεις αναλαμβάνουν δράση. Για παράδειγμα, η ετήσια εκστρατεία της Ώρας της Γης κινητοποίησε σχεδόν ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους για να σβήσουν τα φώτα τους για μία ώρα και να ψηφίσουν για δράση για την αλλαγή του κλίματος.

Στην Ελλάδα της κρίσης, πολλές κοινωνικές και περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες πήραν γρήγορα μεγάλες διαστάσεις, σε πανελλαδικό επίπεδο, και διαμόρφωσαν ένα κίνημα κι ένα νέο μοντέλο απ’ ευθείας αντιμετώπισης των προβλημάτων από τους πολίτες. Για παράδειγμα, τα εναλλακτικά δίκτυα διάθεσης τροφής εμφανίστηκαν στο ζενίθ της οικονομικής κρίσης και προσπάθησαν να απαντήσουν στις βασικές διατροφικές ανάγκες του κόσμου, στηριζόμενες στην εγχώρια παραγωγή.

Είναι ζητούμενο, ωστόσο, αν η γέννησή τους αποτέλεσε συνειδητή επιλογή απόρριψης του παγκοσμιοποιημένου συστήματος τροφής ή μια λύση αναγκαιότητας μέσα στην κρίση που έδωσε την ευκαιρία στους αγρότες να έρθουν σε απευθείας επαφή με τους καταναλωτές. Υπήρξε, όμως, ευκαιρία για την αναζήτηση των παραγωγικών δυνατοτήτων του τόπου. Στο πλαίσιο αυτό η κοινωνία των πολιτών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο.

Με τον όρο «κοινωνία των πολιτών» εννοούμε όλες τις μορφές συλλογικής δράσης που αναπτύσσονται σε εθελοντική βάση, δημιουργώντας μία κοινωνική διάσταση του ατομικού. Στο πλαίσιο μιας άλλης προσέγγισης, η κοινωνία των πολιτών θεωρείται εκείνη η σφαίρα των κοινωνικών σχέσεων που γεννώνται αυθόρμητα «από τα κάτω» ως προϊόν της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι (στην ευρύτερη εκδοχή της) και σχηματίζουν ένα κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο το προσωπικό συμφέρον αξιολογείται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου κοινωνικού συμφέροντος.

Το διαδίκτυο και ειδικότερα τα Κοινωνικά Μέσα βοηθούν στην οργάνωση ανάλογων κινημάτων με δύο τρόπους. Πρώτον, προσφέροντας πληροφοριακή αυτοδιάθεση μέσω της απεξάρτησης από τα κυρίαρχα μέσα και δεύτερον βοηθώντας στη συλλογική δράση μέσα από την κινητοποίηση των δυνάμεων και την αύξηση της επιρροής. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ευρύτατο φάσμα μορφών συλλογικής δράσης, οι οποίες χρησιμοποιούν τα παραδοσιακά μέσα για προβολή, ενώ φιλοδοξούν να χρησιμοποιήσουν τα νέα μέσα όχι μόνο ως πλατφόρμα συγκρότησης και λειτουργίας, αλλά και ως πλατφόρμα παραγωγής και ενσωμάτωσης νέων ιδεών για το κοινωνικά δίκαιο και νέων τρόπων για την εγκαθίδρυσή του. Χρήζει, λοιπόν, διερεύνησης η δυνατότητά τους να το κάνουν, επιβιώνοντας σε βάθος χρόνου.

Συμβολή στην εξεύρεση λύσεων

Το διαδίκτυο, όμως, έφερε επανάσταση στη διαχείριση των περιβαλλοντικών κρίσεων, καθώς έδωσε καινούργια εργαλεία. Σήμερα οι υπεύθυνοι διαχείρισης κρίσεων πρέπει να 205 σκέφτονται για blogs, podcasts, Really Simple Syndication (RSS) και videos και τον τρόπο που μπορούν να θέσουν αυτά τα μέσα στην υπηρεσία τους. Λαμβάνοντας υπόψη το Web 2.0 και τα κοινωνικά μέσα ειδικότερα, το κύριο πλεονέκτημα της διαδικτυακής υπεράσπισης έγκειται στο δυναμικό της χρήσης κοινωνικών μέσων από αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες για ένα συγκεκριμένο στόχο.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατά την διάρκεια μιας κρίσης μπορούν να λειτουργήσουν τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Αναφορικά με την θετική τους επίδραση ο Alexander (2014) υπογραμμίζει μεταξύ άλλων πως τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να λειτουργήσουν ως οθόνες παρατήρησης μιας κατάστασης κρίσης για τη βελτίωση της κατάστασης αλλά και για τη διαχείριση της, μέσω της γνωστοποίησης των σκέψεων και των δράσεων του γενικού κοινού (Alexander 2014).

Επίσης, επισημαίνει πως μια ακόμη θετική επιρροή των κοινωνικών δικτύων είναι πως ενεργοποιούν το κοινωνικό κεφάλαιο. Με άλλα λόγια τις ικανότητες, τα ηγετικά χαρακτηριστικά, τα δίκτυα, τα συστήματα υποστήριξης κ.ά. του κοινού από τα οποία επωφελούνται τα κοινωνικά δίκτυα.

Εκφράζοντας, τέλος, τις επιφυλάξεις του για τα κοινωνικά δίκτυα, υποστηρίζει πως ενώ η λειτουργικότητα των κοινωνικών δικτύων είναι χρήσιμη, ωστόσο δεν είναι αρκετά ώριμα ως μέσα για να αντιμετωπίσουν πρακτικά μια κρίση (Alexander 2014).

Η πλατφόρμα των κοινωνικών μέσων δικτύωσης επιτρέπει σε πολλούς χρήστες να έχουν πρόσβαση, να επεξεργάζονται και να συνεισφέρουν στο περιεχόμενο μιας ιστοσελίδας. Εστιάζοντας στον τρόπο επικοινωνίας ενός οργανισμού, παρατηρείται ότι ολοένα και περισσότεροι οργανισμοί επιλέγουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, προκειμένου να επικοινωνούν με τις ενδιαφερόμενες κατηγορίες κοινού και να τους παρέχουν χρήσιμες γι’ αυτούς πληροφορίες οποιαδήποτε στιγμή.

Σε περίπτωση κρίσης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να βοηθήσουν έναν οργανισμό, εφόσον τα χειριστεί με το σωστό τρόπο. Ως εκ τούτου, ο οργανισμός οφείλει να κατανοεί τις ανάγκες του κοινού, να τις λαμβάνει υπ’ όψιν του και να ανταποκρίνεται με διαφάνεια και ειλικρίνεια.

Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει για τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην επικοινωνιακή διαχείριση μιας κρίσης είναι ότι όταν αυτά χρησιμοποιούνται ως δίαυλοι επικοινωνίας, τότε συνδέουν τους ανθρώπους με τις πληροφορίες, δημιουργούν πιθανούς νέους δρόμους προς την αγορά και βελτιώνουν την επικοινωνία με όλες τις κατηγορίες κοινού, ενώ ταυτόχρονα διαδίδουν το εμπορικό σήμα.

Οι πολίτες στον απόηχο της νέας δημοσιογραφίας μέσω των κοινωνικών δικτύων, των ουσιαστικότερων εργαλείων της συμμετοχικής δημοσιογραφίας και ειδικά σε καταστάσεις κρίσεων, μπορούν να αποκτήσουν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της ενημέρωσης και να δώσουν σε αυτή μια άλλη τροπή στην εξέλιξη μιας κρίσης.

Μένει να δούμε τη φυσιογνωμία αυτής της τροπής και τη συνολική της επιρροή στη διαμόρφωση της περιβαλλοντικής ειδησεογραφίας.

Εκστρατείες υποστήριξης

Οι ΜΚΟ μπορούν να μοιράζονται πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητες υποστήριξης μέσω λογαριασμών κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Twitter και το Facebook, μπορούν να μεταφορτώσουν το δημιουργικό τους και το διαμοιράσουν μέσω YouTube ή να δημιουργήσουν μικρούς ιστότοπους που εστιάζουν αποκλειστικά στις εκστρατείες υποστήριξης τους.

Οι εκστρατείες υποστήριξης στοχεύουν ουσιαστικά στη δημιουργία ταχέων μετασχηματισμών μεταξύ των ακροατηρίων-στόχων και στην καθοδήγηση αυτών να σκέφτονται, να συμπεριφέρονται και να ενεργούν με συγκεκριμένους τρόπους για συγκεκριμένα θέματα. Το τετράπτυχο στο οποίο επενδύουν οι εκστρατείες υποστήριξης ακούει στο όνομα: Εστίασε-Τράβηξε την προσοχή – Δέσμευσε- Ανάλαβε δράση.

Μέσω των νέων τεχνολογιών οι ΜΚΟ πλέον χρησιμοποιούν την πληροφορία με στρατηγικό τρόπο, θέτοντας νέα ζητήματα και ασκώντας πίεση. Ένα επιπλέον πλεονέκτημα που φέρνουν οι νέες τεχνολογίες είναι το γεγονός ότι επιτρέπουν τη συλλογή μεγάλων όγκων δεδομένων που γίνονται στη συνέχεια αντικείμενο διαχείρισης, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως. Καθώς το διαδίκτυο αποτελεί πλέον μια νέα δημόσια σφαίρα, γίνεται δυνατή μια ευέλικτη συλλογική παρουσία των ΜΚΟ.

 Εν κατακλείδι

Μέσω των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας οι οργανώσεις επιτυγχάνουν μείωση του κόστους επικοινωνίας, ενημέρωση και διάδραση μεταξύ των μελών τους, εξ αποστάσεως εκπαίδευση, μείωση μετακινήσεων, αλλά και δημιουργία ενώσεων για την καλύτερη οργάνωσή τους. Συνοψίζοντας, είναι προφανές ότι μέσα από τη χρήση των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αποκτούν μεγαλύτερη επιρροή και δυνατότητα συνεργασίας με τρόπο ασύγχρονο, αλλά αποτελεσματικό.

Βιβλιογραφία

Ι. Ελληνόγλωσση

Tσαντόπουλος, Γ., Κωσταρέλλα, Ι. (2017). Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και περιβάλλον. Σε: Μανωλάς, Ε. (Επιμ) Περιβαλλοντική Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg, σελ. 162-179.

Θεοδοσιάδου, Σ., Κωσταρέλλα, Ι. (2016). Η συμμετοχική δημοσιογραφία ως μοχλός πίεσης στην επίλυση περιβαλλοντικών προβλημάτων: Μια μελέτη περίπτωσης της πλατφόρμας εξόρυξης πετρελαίου Deepwater Horizon της BP στον Κόλπο του Μεξικού, Σε: Μανωλάς Ε., Τσαντόπουλος Γ. (Επιμ). Θέματα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, 8ος τόμος: Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Επικοινωνία, σελ. 99-113.

ΙΙ. Ξενόγλωσση

Alexander, D. (2014). Social media in disaster risk reduction and crisis management. Science and Engineering Ethics, Vol. 20, Νο. 3, pp. 717–733.

Atton, C. (2002). Alternative Media. London: Sage. Cox, R. (2006). Environmental Communication and the Public Sphere. Thousand Oaks: Sage. 207

Deuze, M. (2009). The future of citizen journalism. In: Allen, S, Thorsen, E. (Eds). Citizen Journalism: Global Perspectives. New York: Peter Lang, pp. 255-264. The Guardian, BP oil spill: judge grants final approval for $20bn settlement. Available: http://www.theguardian.com /environment/2016/apr/04/bp-oil-spill-judge-grantsfinal-approval-20-billion-dollar-settlement The Guardian,

Deepwater Horizon: Guardian web users’ solutions to the oil spill. Available: https://www.theguardian.com /business/2010/jun/03/deepwater-horizonweb-users-solutions

 *Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης E-mail: ikostarella@jour.auth.gr