COP 28: τι περιμένουμε από τη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το κλίμα

Του Νίκου Πέτρου

Πρόεδρος ΔΣ ΕΕΠΦ, Αντιπρόεδρος ΔΣ FEE

Ξεκίνησε την Πέμπτη 30 Νοεμβρίου 2023 η διάσκεψη κορυφής του ΟΗΕ για το κλίμα στο Ντουμπάι (COP28), που αποτελεί μία παγκόσμια ευκαιρία προκειμένου τα κράτη να επανεξετάσουν και να επαναπροσδιορίσουν τους κλιματικούς τους στόχους.

Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης (ΕΕΠΦ) βρίσκεται εκεί, μαζί με το Διεθνές Ίδρυμα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (FEE), προκειμένου να συμβάλλουμε στην παγκόσμια προσπάθεια για να διαφυλάξουμε τα περιβαλλοντικά αγαθά που είναι δικαίωμα όλων μας.

Το πλαίσιο

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία του Copernicus, το 2023 θα είναι το θερμότερο έτος στην ιστορία, οι τελευταίοι 12 μήνες ήταν οι θερμότεροι των τελευταίων 125.000 ετών, με μέση θερμοκρασία 1,32°C μεγαλύτερη από την προβιομηχανική εποχή (αύξηση σχεδόν 0,2°C από το 2020), ο Σεπτέμβριος ήταν ο θερμότερος μήνας που έχει καταγραφεί ποτέ με θερμοκρασία αυξημένη κατά 1,8°C, μέσα στο 2023 καταγράφηκαν 86 ημέρες με θερμοκρασία αυξημένη κατά 1,5°C και, στις 17 Νοεμβρίου, η αύξηση έσπασε, για πρώτη φορά, το όριο των 2°C. Αν και μία ημέρα δεν είναι καθοριστική, η τάση είναι εμφανής και όλες οι προβλέψεις κατατείνουν ότι το 2024 θα είναι ακόμη θερμότερο, ιδιαίτερα αν συνυπολογίσουμε και το φαινόμενο El Niño που βρίσκεται σε εξέλιξη.

Σε αυτό το σκηνικό ξεκινά αύριο η COP28, η 28η Διάσκεψη των Μερών της Σύμβασης Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα και την Κλιματική Αλλαγή (United Nations Framework Convention for Climate and Climate Change – UNFCCC). Η UNFCCC συντάχθηκε το 1992, με αντικείμενο το συντονισμό των παγκόσμιων προσπαθειών για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Τέθηκε σε ισχύ το 1994 όταν την υπέγραψαν 55 από τα συμβαλλόμενα μέρη. Σήμερα συμμετέχουν 165 χώρες.

Παρά τα σημαντικά βήματα, όπως το Πρωτόκολλο του Κυότο (1997) και η Συμφωνία του Παρισιού (2015), η ιστορία των COPs χαρακτηρίζεται από ατολμία, πρόταξη των εθνικών συμφερόντων, συμβιβασμούς και υποχωρήσεις στις πιέσεις των ισχυρών, των μεγάλων ρυπαντών και των εταιρειών ορυκτών καυσίμων, και από μακρά σειρά χαμένων ευκαιριών να αντιμετωπιστεί ουσιαστικά η κλιματική αλλαγή.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι πως και αυτά που τελικά συμφωνούνται δεν έχουν δεσμευτικό  χαρακτήρα ή εφαρμοστικό μηχανισμό και η υλοποίησή τους εξαρτάται, εν τέλει, από τις προτεραιότητες των εμπλεκομένων μερών.

Από την άλλη πλευρά, η επιστήμη μας παρέχει λύσεις. Οι λύσεις αυτές έρχονται με σημαντικό κόστος (οικονομικό και προσωπικών επιλογών), αλλά θα πρέπει να βάλουμε στη ζυγαριά το θετικό πρόσιμο μεταξύ των προτεινόμενων λύσεων προσαρμογής (proactive) και των αναγκών αποκατάστασης καταστροφών και των συνεπειών τους (reactive).

Τα βασικά θέματα προς συζήτηση

1.Το τελικό κείμενο αποφάσεων μετά τον Παγκόσμιο Απολογισμό (Global Stocktake ή GST), μία διαδικασία που σχεδιάστηκε ώστε να ενημερώσει τον επόμενο γύρο των εθνικών κλιματικών σχεδίων. Τα τελευταία δύο χρόνια έγινε η τεχνική αποτίμηση του που βρισκόμαστε σήμερα και του τι θα πρέπει να συμπληρώσουν οι χώρες στους εθνικούς κλιματικούς τους στόχους, που ονομάζονται Εθνικά Καθορισμένες Προθέσεις Συνεισφοράς (Nationally Determined Contributions ή NDGs). Οι προτάσεις που έχουν υποβληθεί δείχνουν ότι χρειάζονται σημαντικές αναπροσαρμογές για περικοπές εκπομπών, και η σύνθεσή τους με τρόπο που θα εμπνεύσει και θα οδηγήσει τις χώρες σε ανάληψη αποτελεσματικών δράσεων και πολιτικών θα είναι δύσκολη. Οι νέοι στόχοι για τις NDCs θα οριστικοποιηθούν όμως το 2025(!).

Πρέπει να σημειώσουμε ότι η έκθεση του ΟΗΕ για τις παγκόσμιες εκπομπές (Emissions Gap Report 2023) που δημοσιεύτηκε πριν λίγες μέρες, στις 20/11/2023, με τον αμφίσημο τίτλο «Broken Record», επισημαίνει ότι, ακόμη κι αν όλες οι χώρες τηρήσουν στο ακέραιο όλες τις κλιματικές τους δεσμεύσεις, κάτι ιδιαίτερα αμφίβολο, η αύξηση ως το 2100 εκτιμάται ότι θα φτάσει τους 2,4-2,9°C. Αναφέρει επίσης ότι οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου αυξήθηκαν κατά 1,2% από το 2021 στο 2022 καταγράφοντας νέο ρεκόρ (57,4 Gt CO2e).

Με αυτά τα δεδομένα, θα χρειαστεί να περικόψουμε τις παγκόσμιες εκπομπές κατά 28% συνολικά ως το 2030 για να μείνουμε στο μονοπάτι των 2°C (με πιθανότητα 66%) ως το 2100 και κατά 42% συνολικά για να μείνουμε στο μονοπάτι του 1,5°C χωρίς να τον ξεπεράσουμε. Ενδεικτικά η μόνη χρονιά που είχαμε τέτοιου επιπέδου μείωση των εκπομπών ήταν το 2020, όταν η πανδημία του Covid-19 επέβαλε τους τεράστιους παγκόσμιους περιορισμούς στην παραγωγική διαδικασία, στις μετακινήσεις, στις μεταφορές κ.λπ.

2.Τελικές αποφάσεις για το Loss and Damage, δηλαδή τις απώλειες και ζημιές στις φτωχότερες χώρες από πρακτικές των αναπτυγμένων. Στην COP27 είχε δημιουργηθεί μια Μεταβατική Επιτροπή για να υποβάλει προτάσεις για την εξεύρεση των πόρων, τον τρόπο και το ύψος των χρηματοδοτήσεων, αλλά και για τους δικαιούχους. Το προσχέδιο του πλαισίου (στο οποίο αντιδρούν και πάλι οι ΗΠΑ) έχει κατατεθεί και αναμένεται να εγκριθεί μετά από διαπραγματεύσεις.

Υπάρχουν πολλές ακανθώδεις αιτίες σύγκρουσης, ιδιαίτερα για τον καθορισμό του ποιες χώρες οφείλουν να πληρώσουν. Οι αναπτυγμένες χώρες ζητούν να συμπεριληφθούν στους «οφειλέτες» η Κίνα και η Σαουδική Αραβία, οι οποίες παρά τον πλούτο τους διεκδικούν ακόμη το καθεστώς αναπτυσσόμενης χώρας. Από την άλλη, οι αναπτυσσόμενες χώρες ζητούν ισότιμη και δίκαιη πρόσβαση και δεν θέλουν να ενταχθεί το Ταμείο χρηματοδότησης στην Παγκόσμια Τράπεζα επειδή καθοδηγείται από τις ΗΠΑ.

3.Ένα πλαίσιο παγκόσμιων στόχων για την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (adaptation). Αν και η προσαρμογή αναφέρεται στη Συμφωνία του Παρισιού, ως τώρα δεν υπάρχει συγκεκριμένο πλαίσιο και οι περισσότερες πολιτικές και δράσεις αφορούν τον περιορισμό των εκπομπών (mitigation). Προς αυτή την κατεύθυνση πιέζουν ιδιαίτερα οι αναπτυσσόμενες χώρες που αντιμετωπίζουν τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές απώλειες λόγω των ακραίων καιρικών φαινομένων. Σε αυτόν τον τομέα τα κρίσιμα ζητούμενα είναι η διασφάλιση χρηματοδότησης, η προώθηση «πράσινων» και όχι «γκρίζων» λύσεων αξιοποιώντας τις λύσεις βασισμένες στη φύση (nature-based solutions) και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες (ecosystem-based approaches), αλλά και η άμεση σύνδεση της προσαρμογής με το GST.

4. Επιτάχυνση των χρηματοδοτικών προγραμμάτων για την ενίσχυση των αναπτυσσόμενων χωρών. Το πρόγραμμα επενδύσεων, ύψους 100 δισ. δολαρίων ετησίως μεταξύ 2020-2025 έχει καθυστερήσει σημαντικά, ενώ δεν υπάρχουν δεσμευτικά μέτρα ή χρονοδιαγράμματα για τις ετήσιες επενδύσεις ύψους 4-6 τρισ. δολαρίων ετησίως για τη μετάβαση σε οικονομία χαμηλού άνθρακα, για τα προγράμματα προσαρμογής, καθώς και για τα ειδικά Ταμεία (Least Developed Countries Fund και Special Climate Change Fund), που είχαν συμπεριληφθεί στο τελικό κείμενο της COP27.

5. Δέσμευση για ενεργειακή μετάβαση με σταδιακή απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα έως το 2050. Η απεξάρτηση από όλα τα ορυκτά καύσιμα, η κατάργηση των επιδοτήσεων της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων και η αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας έχουν κυρίαρχη σημασία για την επίτευξη των κλιματικών στόχων της Συμφωνίας του Παρισιού. Αν και στην COP27 περίπου 80 χώρες υποστήριξαν την ανάληψη τέτοιων δεσμεύσεων, οι αντιδράσεις των πετρελαϊκών χωρών δεν επέτρεψαν να συμπεριληφθούν στο τελικό κείμενο. Εδώ αξίζει να τονίσουμε ότι η Συμφωνία του Παρισιού δεν αναφέρει καν τα ορυκτά καύσιμα, ούτε το παγκόσμιο ή εθνικό ενεργειακό μείγμα, και χρειάστηκε να φτάσουμε στην COP26, στη Γλασκώβη (2021), για να αναφερθεί μόνον ο άνθρακας και όχι όλα τα ορυκτά καύσιμα στο τελικό κείμενο μιας COP, αν και σε μη δεσμευτική μορφή και με ελάχιστες φιλοδοξίες. Επίσης, σε σχεδόν τριάντα χρόνια διαπραγματεύσεων, καμία χώρα και κανένας διεθνής οργανισμός δεν πρότεινε ποτέ στις COPs για το κλίμα να περιοριστεί στην πηγή η παραγωγή άνθρακα, φυσικού αερίου και πετρελαίου.

Οι COPs λοιπόν, φαίνεται πως δεν είναι το όχημα που μπορεί να μας οδηγήσει στην έξοδο από τα ορυκτά καύσιμα, καθώς οι σχεδιασμοί κυριαρχούνται από τις εταιρείες ορυκτών καυσίμων, που αρνούνται να θυσιάσουν τα κέρδη τους για την επίλυση του προβλήματος του οποίου αποτελούν την κύρια αιτία. Αν μάλιστα αναλογιστούμε ότι την προεδρία της COP28 έχει ο Σουλτάνος Ahmed Al Jaber, Υπουργός Βιομηχανίας των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και CEO της εθνικής πετρελαϊκής εταιρείας Abu Dhabi National Oil Company, οι ελπίδες σε αυτό τον τομέα, παρά τη σχετική ρητορική, είναι μάλλον λίγες.

6. H ρύθμιση της αγοράς άνθρακα με τη δημιουργία παγκόσμιου χρηματιστηρίου άνθρακα. Στο Άρθρο 6.4 της Συμφωνίας του Παρισιού για το Κλίμα περιγράφεται ένας παγκόσμιος μηχανισμός αγοράς που θα «συμβάλλει στον μετριασμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και στη στήριξη της αειφόρου ανάπτυξης». Από τότε όμως, το Εποπτικό Όργανο του Άρθρου 6.4, που είχε αναλάβει τον σχεδιασμό αυτού του μηχανισμού, συνεδρίασε για πρώτη φορά μόλις το 2022. Έκτοτε, έχει πραγματοποιήσει έξι βιαστικές συνεδρίες με σκοπό να προλάβει να παρουσιάσει ένα σχέδιο του μηχανισμού στην COP28. Περιβαλλοντικές οργανώσεις, επιστήμονες αλλά και αρκετές αναπτυσσόμενες χώρες επισημαίνουν πως πρόκειται για ακόμα μία προσπάθεια σε λάθος κατεύθυνση.

Πέρα από την προώθηση των οικονομικών συμφερόντων των πλούσιων χωρών, το σχέδιο για Παγκόσμιο Χρηματιστήριο Άνθρακα κατηγορείται πως δεν πρόκειται να είναι χρήσιμο για τον περιορισμό των εκπομπών, καθώς βασίζεται στην αποτυχημένη ιδέα των «αντισταθμίσεων άνθρακα» (carbon offsets). Για παράδειγμα, μια εταιρεία αγοράζει μια «δέσμευση μη αποψίλωσης» μιας δασικής έκτασης και, χωρίς να αλλάξει τα επίπεδα εκπομπών αερίων της, υπολογίζει το CO2 που αυτή η δασική έκταση θα απορροφήσει ως αντιστάθμισμα. Έτσι, δίνει την εντύπωση πως έχει επιτύχει ή οδεύει προς την επίτευξη ενός «μηδενικού ισοζυγίου» εκπομπών, χωρίς να έχει αλλάξει απολύτως τίποτα στα επίπεδα αερίων που εκπέμπει. Με το σύστημα αυτό, ενδέχεται οι πλούσιες χώρες και οι μεγαλύτεροι ρυπαντές να καθυστερήσουν σημαντικά την απαγκίστρωση από τα ορυκτά καύσιμα και να συνεχίσουν να ρυπαίνουν ενώ προσποιούνται πως κάνουν βήματα προόδου μέσω της εξαγοράς της προόδου μικρότερων, φτωχότερων κρατών.

7. Η κλιματική εκπαίδευση και ο μετασχηματισμός των εκπαιδευτικών συστημάτων. Η UNESCO θα ανακοινώσει επίσημα το πλαίσιο και τα κριτήρια των τεσσάρων Πυλώνων της Σύμπραξης για την Πράσινη Εκπαίδευση (Greening Education Partnership – GEP). Στόχος της GEP είναι να αναμορφώσει τα εκπαιδευτικά συστήματα παγκοσμίως ώστε να εφοδιάσει τους πολίτες όλων των ηλικιών με ικανές γνώσεις, δεξιότητες, αξίες και στάσεις για να ανταποκριθούν στην παγκόσμια κλιματική και περιβαλλοντική κρίση.

Tο Ίδρυμα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Foundation of Environmental Education – FEE) είναι κύριος εταίρος της UNESCO και θα έχουμε σημαντική παρουσία στην COP28. Η UNESCO  αναγνωρίζει τα «Οικολογικά Σχολεία», με τη μεθοδολογία των επτά βημάτων και την ολιστική προσέγγιση ως το κατ’ εξοχήν κατάλληλο πρόγραμμα για τον Πυλώνα 1 (Greening schools) της GEP, ο οποίος προβλέπει να έχουν υιοθετήσει όλες οι χώρες, ως το 2030, μια διαπίστευση πράσινου σχολείου με τουλάχιστον το 50% των σχολείων, κολλεγίων και πανεπιστημίων να φέρουν αυτή τη διαπίστευση και να λειτουργούν με βιώσιμο τρόπο.  Αν και η Ελλάδα δεν έχει υπογράψει ακόμη τη Σύμπραξη, στην Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης (ΕΕΠΦ) έχουμε ήδη διαμορφώσει έναν οδικό χάρτη για την επίτευξη των στόχων της GEP στην Ελλάδα, την οποία θεωρούμε εθνική επιταγή για τη χώρα μας.

Υπάρχουν, φυσικά, και άλλα θέματα που ζητούν ουσιαστικές αποφάσεις, όπως η δίκαιη αντιμετώπιση των αυτοχθόνων πληθυσμών και κοινοτήτων, η διατροφική ασφάλεια, η ενίσχυση των δράσεων για τη προστασία των ωκεανών και των ακτών και πολλά ακόμα.

Η πρόσφατη πανελλαδική έρευνα της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης με τη Metron Analysis έδειξε ότι στην ελληνική κοινή γνώμη φαίνεται να υπάρχει σχετικά αυξημένη ευαισθησία για τα θέματα περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής, καθώς και  αποδοχή ότι οι επιπτώσεις της πρέπει να αντιμετωπιστούν με συνειδητή ατομική και συλλογική δράση.

Ο πολίτης έχει δύναμη. Και είναι βασικά ζητούμενα:

-να αντιληφθεί ότι οι καθημερινές του αποφάσεις συνεισφέρουν στις εξελίξεις, θετικές και αρνητικές,

-να αναζητεί την ενημέρωση και τη γνώση, με εμπιστοσύνη στην επιστήμη και στα στοιχεία από έγκριτους φορείς,

-να επιλέγει βιώσιμο τρόπο ζωής, με καθημερινές πρακτικές φιλικές στη φύση αλλά και στην υγεία,

-να διεκδικεί «κλιματικά εγγράμματες» πολιτικές ηγεσίες, εκείνες που χτίζουν το μέλλον και όχι την επικοινωνιακή πολιτική της επανεκλογής.

Ας ελπίσουμε ότι οι κλιματικές καταστροφές της φετινής χρονιάς θα γίνουν ο τόσο απαραίτητος «κώδωνας του κινδύνου».

Στον αγώνα ενάντια στην κλιματική κρίση κανείς δεν περισσεύει και μόνον όλοι μαζί μπορούμε να τα καταφέρουμε.  

Νίκος Πέτρου

Πρόεδρος ΔΣ ΕΕΠΦ

Αντιπρόεδρος ΔΣ FEE