H σημασία ανάδειξης των μινωικών ανακτορικών κέντρων ως παγκόσμιων μνημείων

Της Ελένης Μεθοδίου*

e.methodiou@gmail.com

Η Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς (UNESCO, 1972) συνιστά ένα μοναδικό νομικό πλαίσιο με δημόσιο και συλλογικό χαρακτήρα με σκοπό την προστασία ορισμένων μνημείων της φύσης και του πολιτισμού που έχουν εξαιρετική οικουμενική αξία και πρέπει να προστατεύονται ως μέρος της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Ο πυρήνας της Σύμβασης βασίζεται στη θέση ότι η φθορά ή η εξαφάνιση οποιουδήποτε στοιχείου ενός μνημείου μιας χώρας πληγώνει την κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας. Κάθε Κράτος συντάσσει έναν προσωρινό κατάλογο με τα προτεινόμενα προς εγγραφή μνημεία στον κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Με βάση τον κατάλογο αυτό υποβάλλεται o πλήρης φάκελος κάθε μνημείου.

Απαραίτητη προϋπόθεση της υποψηφιότητας είναι η εκπόνηση σχεδίου διαχείρισης σύμφωνα με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και η αξιολόγηση των επιπτώσεων στα μνημεία από την κλιματική αλλαγή και από κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντολογικές παραμέτρους. Επίσης τα συμβαλλόμενα μέρη οφείλουν να εγγυώνται ότι διαθέτουν επαρκείς μηχανισμούς για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του τουρισμού πριν από την εγγραφή ενός μνημείου στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς και να παρακολουθούν τις  τουριστικές δραστηριότητες στα ήδη εγγεγραμμένα μνημεία.

Μόνο δεκαεννέα ελληνικά μνημεία έχουν χαρακτηρισθεί μέχρι σήμερα παγκόσμια μνημεία με συνέπεια την μη επαρκή προβολή της ποικιλομορφίας και της διαχρονικότητας της πολιτιστικής μας κληρονομίας. Επιπλέον έχει δοθεί έμφαση στην κλασική και βυζαντινή περίοδο, ενώ απουσιάζουν μνημεία της παλαιολιθικής εποχής και των νεώτερων προϊστορικών χρόνων, όπως το Απήδημα (hommo sapiens), Σπήλαια (Διρός, Αλεπότρυπα). Δισπηλιό (οι πασσαλόπηκτες καλύβες της περιοχής των Άλπεων έχουν ήδη εγγραφεί στον κατάλογο), Σέσκλο, Διμίνη, Μινωικός πολιτισμός, Κυκλαδικός πολιτισμός. Θετικά κρίνεται η εγγραφή του Ζαγορίου στον κατάλογο (2024) ως πολιτιστικό τοπίο που αναδεικνύει την αλληλεπίδραση των έργων του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος.

Ο Μινωικός πολιτισμός θεωρείται ένας από τους λαμπρότερους πολιτισμούς του προϊστορικού Αιγαίου και έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος μεγάλος ευρωπαϊκός πολιτισμός που απέκτησε σύστημα γραφής. Από το δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας έως τα τέλη της 2ης χιλιετίας μαρτυριούνται τρεις εντελώς διαφορετικές γραφές: η γραμμική Α, η ιερογλυφική και γραμμική Β.

Τα Μινωικά Ανακτορικά Κέντρα ιδρύθηκαν σε κομβικά σημεία και καλύπτουν γεωγραφικά ολόκληρο το νησί και χρονολογικά όλο το εύρος μινωικού πολιτισμού από την Πρώιμη και Μέση εποχή του Χαλκού της ίδρυσης των πρώτων ανακτόρων (1900-1700 π.Χ.), την Ύστερη εποχή του Χαλκού της ακμής των νέων ανακτόρων (1700-1450 π.Χ.) έως την Μετανακτορική περίοδο (1450-1100 π.Χ.).

Το Μινωικό Ανάκτορο είχε διάφορον προορισμό: ήταν συγχρόνως κατοικία και έδρα του βασιλέως, των ανώτερων αξιωματούχων, του ιερατείου και της διοίκησης, κέντρο διοικητικό και οικονομικό της επικράτειας. Επίσης ήταν ιερό λόγω της βαθιάς σχέσης του βασιλιά και του βασιλικού οίκου προς τη θεότητα.

Ο πολλαπλός αυτός ρόλος καθόρισε, όπως ήταν φυσικό, τον χαρακτήρα και την αρχιτεκτονική μορφή των Μινωικών Ανακτόρων. Πολυδαίδαλα και λαβυρινθώδη, με σοφή κατανομή του φωτός και της σκιάς, ήταν θαυμάσια προσαρμοσμένα στο κλίμα και ανταποκρίνονταν στις πολλαπλές πρακτικές και ψυχικές ανάγκες της πανάρχαιας ζωής, την οποία για αιώνες στέγασαν.

Τα περισσότερα από τα Ανακτορικά Κέντρα έχουν κοινά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Αποτελούνται από μια μεγάλη, ορθογώνια κεντρική αυλή, γύρω από την οποία υπάρχουν πολυώροφες πτέρυγες με διάφορες χρήσεις: κατοικίες, χώροι υποδοχής, θέατρα, αρχεία  θησαυροφυλάκια, ιερά, αποθήκες, εργαστήρια λιθοξόων, χαλκέων, κεραμέων, χρυσοχόων, σφραγιδογλύφων.

Τα μεγαλοπρεπή Ανάκτορα δύναται να χαρακτηρισθούν ως ζωντανά μουσεία, όπου πολύχρωμες τοιχογραφίες αναπαριστούν στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής (ποικίλες ιεροπραξίες, λαϊκές γιορτές, ιερά ζώα και σύμβολά, αθλήματα με ταύρους) και απεικονίζουν σκηνές της φύσης με τολμηρή και υπερβατική εικαστική ελευθερία.

Η οικουμενική αξία των μνημείων τεκμηριώνεται με την  εκπόνηση συγκριτικής μελέτης  για τις  σχέσεις και αλληλοεπιδράσεις των Μινωιτών με άλλους πολιτισμούς που άκμασαν την ίδια εποχή. Με την εισαγωγή του χαλκού στην Κρήτη αρχίζει μια νέα περίοδος με την ανάπτυξη της ναυτιλίας, του εμπορίου και των εξωτερικόν σχέσεων. Οι βασιλείς της Κνωσού έθεσαν τις βάσεις της λεγομένης μινωικής θαλασσοκρατορίας με την ίδρυση εμπορικών σταθμών σε διάφορα σημεία του Αιγαίου. Οι επαφές με την Αίγυπτο βεβαιώνονται ήδη από το 2600 π.Χ. με αποκορύφωμα την περίοδο μετά τους καταστροφικούς σεισμούς στην Κρήτη 1700 π.Χ. Αρχικά ο λόγος των σχέσεων ήταν το ανταλλακτικό εμπόριο προϊόντων, με αποτελέσματα την ανταλλαγή τεχνολογικών γνώσεων, εικονογραφικών θεμάτων, θρησκευτικών συμβόλων και επιστημονικών επιτευγμάτων (ιατρικές συνταγές, βότανα). Η αρχαιολογική έρευνα έχει τεκμηριώσει τις πολιτιστικές αλληλοεπιδράσεις των δυο λαών. Σε τοιχογραφία της Κνωσού εμφανίζονται μορφές με εικονογραφική επίδραση της Αιγύπτου,όπως γαλάζιοι πίθηκοι και οι νέγροι στρατιώτες, ενώ τοιχογραφίες στο Tell eb- Dab’a (Άβαρις) κοσμούνται με σκηνές ταυροθηρίας και ταυροκαθαψίων. Αναπτύχθηκαν επίσης και «διπλωματικές σχέσεις» και ανταλλαγή δώρων μεταξύ των δύο λαών κατά τη συνήθεια της εποχής. Σύμφωνα με Αιγυπτιακή επιγραφική μαρτυρία φαραωνική πρεσβεία ταξίδευσε στο Αιγαίο, ενώ σε τοιχογραφημένους τάφους αξιωματούχων του νέου βασιλείου (Θήβες) Πρεσβείες των Κεφτί, όπως αποκαλούσαν οι Αιγύπτιοι τους Μινωίτες, κομίζουν ως δώρα στους Φαραώ περίτεχνα σπονδικά αγγεία ανάλογα με τα ευρεθέντα στη Ζάκρο.

Στο βασίλειο του αρχαίου Μάρι στη Συρία καταγράφονται εισαγωγές προϊόντων (δερμάτινα είδη, αγγεία και όπλα από πολύτιμα μέταλλα) από το Καπτάρ (Κρήτη) σε πήλινες πινακίδες στην Ακκαδική σφηνοειδή γραφή, ενώ η διακόσμηση του ανακτόρου του βασιλιά Ζιμρ-Λιμ θυμίζει τις μικρογραφικές τοιχογραφίες της Κνωσού.

Η επαφή με την Αίγυπτο, με λαούς του Αιγαίου και της Ανατολής επέδρασαν στην εξέλιξη του μινωικού πολιτισμού χωρίς να παύσει να είναι αυτόχθων πολιτισμός της Κρήτης. Τα επί μέρους θέματα των διακοσμητικών παραστάσεων της μινωικής τέχνης δεν παρατίθενται, όπως στην Ανατολή, αλλά συντίθενται σε ένα ενιαίο σύνολο βάσει αισθητικών αρχών.

Ένα από τα κριτήρια  που στοιχειοθετούν την οικουμενική αξία  είναι το κριτήριο (vi), το οποίο συνδέει ένα μνημείο με γεγονότα ή ζωντανές παραδόσεις, με ιδέες ή με πεποιθήσεις, με καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά έργα που αποτελούν πηγή έμπνευσης για τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Η ερμηνεία των αναστηλώσεων Evans επηρεάστηκε από τα ιδεολογικά κινήματα της εποχής του μεσοπολέμου και αναδείχθηκε σε ένα διεθνές ακαδημαϊκό και πολιτικό ζήτημα με αποτέλεσμα την ευρεία διάδοση του μινωικού πολιτισμού και την επιρροή του σε όλες τις επονομαζόμενες Καλές Τέχνες.

Κατά τη λεγόμενη ρωσική «Αργυρή Εποχή», οι θεατρικές παραγωγές του Leon Bakst  για όπερα και μπαλέτο  φέρουν πλήθος μινωικών διακοσμητικών στοιχείων και χρωμάτων. Στη Βενετία ο  Mariano Fortuni  δημιούργησε και παρουσίασε το 1907 το  πέπλο “Κνωσός” διακοσμημένο με μινωικά μοτίβα εμπνευσμένα από τα αγγεία του φυτικού και θαλάσσιου ρυθμού. Ο Ted Shawn, πατέρας του αμερικανικού χορού, ερμήνευσε  το 1919 τον τελετουργικό χορό Gnossienne ως ιερέας της Κνωσού μπροστά στο βωμό της θεάς των φιδιών.

Οι Έλληνες λογοτέχνες μεταλαμπάδευσαν διεθνώς τον πολιτισμό αυτό. Ο Καζαντζάκης στα “Παλάτια της Κνωσού“ χαρακτηρίζει την Κνωσό ως ένα μεγάλο ρουμπίνι, ενώ την Φαιστό ,την Αμνισό, την Κυδωνία… ως μικρότερα ρουμπίνια. Περιγράφει το Παλάτι σαν μια πολιτεία με δρόμους, πλατείες, ναούς, θέατρα, πάρκα με πλήθος παράξενα λουλούδια και δένδρα, εργαστήρια, σχολεία για την εκμάθηση της κρητικής γραφής. Αναφέρεται γλαφυρά στον διάκοσμο των τοιχογραφιών. Εντυπωσιάζεται από την τοιχογραφία με τις πέρδικες στην είσοδο του “ξενώνα” ή Καραβάν Σεράι, νότια του ανακτόρου της Κνωσού “οι τοίχοι ήταν και εδώ ζωγραφισμένοι γύρω και τριγύρω με πέρδικες πλουμιστές, με λουλούδια, με μικρούς γαλάζιους πιθήκους, που πηδούσαν μέσα από από πυκνά ανθισμένα κλαδιά”. Στην πλοκή του έργου εντάσσει την καθημερινή ζωή των Mινωιτών, τις εορτές, τις ιερές τελετές, τους αθλητικούς αγώνες. Τονίζεται δε ιδιαίτερα η μινωική θαλασσοκρατορία, το εμπόριο και οι σχέσεις των Mινωιτών με την Αίγυπτο και άλλους πολιτισμούς της εγγύς Ανατολής.

Στην “Αναφορά στον Γκρέκο “(Επιστροφή στην Κρήτη – Κνωσός) ο Καζαντζάκης αφηγείται την επίσκεψη του στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού “δε βλέπεις στο Παλάτι ετούτο την ισορρόπηση, τη γεωμετρική αρχιτεκτονική της Ελλάδος εδώ κυριαρχεί η φαντασία, η χάρη, το λεύτερο παιγνίδισμα της δημιουργικής δύναμης του ανθρώπου”. Διατυπώνει  την  άποψη ότι οι Mινωίτες αν και ήλθαν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς της εποχής του χαλκού ανέπτυξαν τη δικό τους πολιτισμικό ιδίωμα. “Μια ανθρωπότητα καινούρια έζησε κι έπαιξε στα κρητικά χώματα, πρωτότυπη, διαφορετικιά από τους κατοπινούς Έλληνες, όλο ευκινησία και χάρη κι ανατολίτικη χλιδή”.

O Οδυσσέας Ελύτης σε ένα από τα τελευταία έργα του (Τα δημόσια και τα ιδιωτικά), αναφέρει  ότι οι πολιτισμοί πρέπει να αναγεννιούνται και να διαιωνίζονται “όπως  το φως εξασφαλίζει στα φυτά τη χλωροφύλλη την απαραίτητη για να ανανεώνονται αέναα να υπαγορεύει και στο έργα τέχνης ορισμένα χαρακτηριστικά σκιρτήματα, ακόμη και μέσ’ απ’ τις πιο τρομερές θεομηνίες, που τσακίζουν πολιτισμούς, να πηδούν από τον ένα στον άλλον αιώνα και να περνούν βελονιές πάνω στο δέρμα του χρόνου. Να περνά η Παριζιάνα της Κνωσού στη συλλέκτρια των κρόκων της Θήρας, κι αυτή στην Κόρη με τον θαλλόν μυρσίνης, της Πάρου, κι αυτή στη Μυροφόρο τη ρόδινη με τη λαμπάδα, κι αυτή στην ωραία Αντριάνα των Αθηνών, κι αυτή στην Κόρη με το ρόδι της Αίγινας. Αν όχι τίποτε άλλο, επειδή κατοικούμε στα ίδια χώματα».

Η ανάδειξη έξι Μινωικών  Ανακτορικών  Κέντρων (Κνωσός, Φαιστός, Ζάκρος, Μάλια, Ζώμινθος, Κυδωνία) ως Παγκόσμιων Μνημείων της UNESCO θα συμβάλει στη διεθνή προβολή της διαχρονικότητας του Ελληνικού πολιτισμού. 

*Eλένη Μεθοδίου, αρχαιολόγος, πρώην αντιπρόεδρος της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO