Η Οδηγία των Οικοτόπων και το Life 25 χρόνια μετά: προοπτικές

Του Φώτη Παπούλια*

Η οδηγία Οικοτόπων, μαζί με την οδηγία των Πτηνών αποτελούν το πιο φιλόδοξο εγχείρημα για τη βιοποικιλότητα στην Ευρώπη. Το Δίκτυο Νatura 2000 θέτει τη βάση για τη διατήρηση της φύσης σε ολόκληρη την Ευρώπη και, χάρη στη στενή συνεργασία με τα κράτη μέλη, αποτελεί σήμερα παγκοσμίως υπόδειγμα διεθνικής συνεργασίας για τη θέσπιση δικτύων προστατευόμενων περιοχών.

Η έκταση του Δικτύου είναι σήμερα εντυπωσιακή (18% της χερσαίας επιφάνειας της ΕΕ, πάνω από 7% της θαλάσσιας έκτασης), και έχει κινητοποιήσει πληθώρα φορέων (αρμόδιες αρχές, φορείς διαχείρισης περιοχών, ΜΚΟ, εθελοντές, αγρότες, αλιείς και άλλοι χρήστες των περιοχών, επιστήμονες, εκπαιδευτικοί, οικονομικοί κύκλοι) για την υλοποίηση στοχευμένων και αποτελεσματικών δράσεων με χειροπιαστά αποτελέσματα (ανάκαμψη απειλούμενων ειδών, ανάσχεση της απώλειας οικοτόπων).

Το πρόγραμμα LIFE συνεισέφερε σημαντικά στη δημιουργία και τη λειτουργία του Δικτύου, μέσα από την απογραφή και χαρτογράφηση κατάλληλων περιοχών και κυρίως με τη χρηματοδότηση συγκεκριμένων δράσεων προστασίας και αποκατάστασης οικοσυστημάτων. Η αφοσίωση και τα αποτελέσματά της δράσης των δικαιούχων των έργων LIFE αποτελούν λαμπρά παραδείγματα του τι μπορεί να γίνει όταν ικανές και εμπνευσμένες ομάδες έχουν φιλόδοξους στόχους, καλοσχεδιασμένα έργα και επαρκείς πόρους.

Παράλληλα υπάρχει αυξανόμενη αναγνώριση των πολλαπλών κοινωνικοοικονομικών υπηρεσιών των προστατευόμενων οικοσυστημάτων του Δικτύου Natura 2000 και συνειδητοποίηση ότι οι επενδύσεις στη φύση μπορούν να είναι πολλαπλά ανταποδοτικές εφόσον τα είδη και οι οικότοποι είναι υγιείς.

Έλεγχος καταλληλότητας (fitness check) και σχέδιο δράσης

Η Επιτροπή διεξήγαγε το 2016 μία διεξοδική αξιολόγηση των οδηγιών πτηνών και οικοτόπων, στηριζόμενη σε μια ευρύτατη διαδικασία συλλογής στοιχείων και δημόσιας διαβούλευσης.

Αυτός ο « Έλεγχος Καταλληλότητας» (Fitness Check) κατέληξε στο συνολικό συμπέρασμα ότι οι οδηγίες για τη φύση είναι κατάλληλες για το σκοπό για τον οποίο προορίζονται, αλλά η πλήρης επίτευξη των στόχων τους και η αξιοποίηση των πλήρων δυνατοτήτων τους θα εξαρτηθεί από την ουσιαστική βελτίωση της εφαρμογής τους όσον αφορά τόσο την αποτελεσματικότητα όσο και την αποδοτικότητα, σε συνεργασία με τα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη στα κράτη μέλη και σε ολόκληρη την ΕΕ, με σκοπό την επίτευξη απτών αποτελεσμάτων στην πράξη.

Με βάση τα αναλυτικά ευρήματα του ελέγχου καταλληλότητας η Επιτροπή υιοθέτησε στα τέλη Απριλίου 2017 ένα σχέδιο δράσης που φιλοδοξεί:

-να αξιοποιήσει όλο το δυναμικό των οδηγιών, ώστε να έχουμε υγιή οικοσυστήματα των οποίων οι υπηρεσίες ωφελούν τους ανθρώπους, τη φύση και την οικονομία,

-να ενισχύσει τη συμβολή των οδηγιών στο στόχο της ανάσχεσης της απώλειας βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών έως το 2020,

-να βελτιώσει τη συνοχή των οδηγιών με τους ευρύτερους κοινωνικοοικονομικούς στόχους.

Το σχέδιο δράσης καλύπτει 4 περιοχές προτεραιότητας για καλύτερη εφαρμογή:

Α) καλύτερες κατευθυντήριες γραμμές και γνώση,

Β) μεγαλύτερη πολιτική στήριξη και τήρηση των υποχρεώσεων,

Γ) ενίσχυση της χρηματοδότησης και των επενδύσεων για το Δίκτυο Natura 2000 και της συνέργειας με τα ευρωπαϊκά ταμεία, και

Δ) καλύτερη επικοινωνία και άνοιγμα στην κοινωνία, με συμμετοχή των πολιτών, των ενδιαφερόμενων μερών και των τοπικών κοινωνιών.

Το σχέδιο δράσης περιλαμβάνει 15 δράσεις, έχει ένα χρονοδιάγραμμα έως τα τέλη του 2019, και η υλοποίησή τους θα γίνει κυρίως από τα κράτη μέλη, την Επιτροπή, την Επιτροπή Περιφερειών, και τα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη (stakeholders).

Η καθεμία από τις 15 δράσεις αναλύεται σε μια σειρά από επιμέρους ενέργειες με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα υλοποίησης. Όλες οι σχετικές πληροφορίες διατίθενται στην αντίστοιχη ιστοσελίδα της Επιτροπής http://ec.europa.eu/ environment/nature/legislation/fitness_check/ action_plan/index_en.htm

Πρόκειται για ένα πολύ φιλόδοξο πρόγραμμα εργασίας για τα επόμενα 2,5 χρόνια που η επιτυχία του θα εξαρτηθεί από την ενεργό συμμετοχή όλων των πλευρών.

Η κήρυξη της 21ης Μαΐου ώς Ευρωπαϊκής ημέρας Natura 2000 είναι ένα συμβολικό πρώτο βήμα για την υλοποίηση του σχεδίου δράσης για τη φύση.

Για το σκοπό αυτό απαιτείται η ενεργοποίηση όχι μόνο των υπηρεσιών της Επιτροπής αλλά και των κρατών μελών και των διαφόρων ενδιαφερόμενων μερών. Ελπίζουμε λοιπόν το σχέδιο δράσης με όλες του τις λεπτομέρειες να αποτελέσει αντικείμενο προσοχής από αρχές και υπηρεσίες στην Ελλάδα καθώς και από σχετικούς φορείς και οργανώσεις, ώστε να συμμετάσχουν άμεσα στην υλοποίησή του και να επωφεληθούν στο μεγαλύτερο βαθμό.

Οι ΜΚΟ, όπως η ΕΕΠΦ, θα έχουν να παίξουν έναν ξεχωριστό ρόλο για όλους τους τομείς προτεραιότητας του σχεδίου δράσης, με βάση την πολύχρονη εμπειρία και αξιοπιστία τους, το ευρύ δίκτυο υποστηρικτών τους, και την ισχυρή δέσμευσή τους για διατήρηση και βελτίωση των φυσικών οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας.

Μια δράση που αξίζει να επισημανθεί ιδιαίτερα για την Ελλάδα είναι οι διμερείς συναντήσεις που προβλέπονται ανάμεσα στις υπηρεσίες της Επιτροπής και τα κράτη μέλη, ώστε σε πνεύμα συνεργασίας, διαφάνειας και διαλόγου να εξεταστούν με τεκμηριωμένο τρόπο τα σημαντικότερα προβλήματα εφαρμογής και να προσδιοριστούν ρεαλιστικές λύσεις.

Ελπίζουμε να οργανωθεί σύντομα και έγκαιρα ένας τέτοιος διάλογος και στην Ελλάδα.

Είναι κοινή διαπίστωση ότι ο πλούτος της βιοποικιλότητας της Ελλάδας και η ποικιλομορφία των τοπίων της αποτελούν ένα πελώριο φυσικό κεφάλαιο.

Το Δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ισχυρό εργαλείο για την προστασία και ανάδειξη αυτού του κεφαλαίου και αξίζει να αναγνωρίσουμε τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει έως τώρα για τη θέσπιση και λειτουργία του Δικτύου, με σταθερή στήριξη από την ΕΕ.

Παράλληλα, με την ευκαιρία της δημοσίευσης του Σχεδίου Δράσης για τη φύση, καθώς και της συμπλήρωσης 25 χρόνων από την υιοθέτηση της οδηγίας οικοτόπων, είναι χρήσιμο να επισημάνουμε εκείνα τα ζητήματα και τομείς όπου χρειάζεται άμεσα ουσιαστική δέσμευση και πρόοδος, ώστε όχι μόνο να τηρηθούν οι νομικές υποχρεώσεις της χώρας αλλά και να υπάρξει ορατή βελτίωση της κατάστασης των οικοσυστημάτων και αξιοποίηση των πολλαπλών κοινωνικο – οικονομικών ωφελειών τους.

Ειδικότερα, οι σημαντικότερες εκκρεμότητες αφορούν τα εξής:

Συμπλήρωση κενών σε θαλάσσιες περιοχές

Η ολοκλήρωση του Δικτύου στο θαλάσσιο χώρο αποτελεί άμεση προτεραιότητα της σχεδίου δράσης για τη φύση και ευελπιστούμε ότι σύντομα θα διαβιβαστεί από την Ελλάδα ένας νέος κατάλογος θαλάσσιων περιοχών Natura 2000 που να καλύπτει τις σημαντικές ελλείψεις σε θαλάσσιους οικοτόπους και είδη, όπως αυτές έχουν καταγραφεί στα σχετικά βιογεωγραφικά σεμινάρια.

Χαρακτηρισμός των περιοχών ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης – καθορισμός στόχων και μέτρων διατήρησης.

Ο χαρακτηρισμός των σημερινών Τόπων Κοινοτικής Σημασίας ως ΕΖΔ δεν αποτελεί μια τυπική υποχρέωση αλλά ένα ουσιαστικό μέτρο για την αποτελεσματική προστασία και διαχείριση των περιοχών, καθώς πρέπει να στηρίζεται σε συγκεκριμένους στόχους διατήρησης και στον προσδιορισμό αναλυτικών μέτρων διατήρησης για κάθε περιοχή. Δεδομένου ότι η προθεσμία που έθετε η οδηγία οικοτόπων για το χαρακτηρισμό αυτό έχει παρέλθει προ πολλού για την Ελλάδα, απαιτούνται άμεσα βήματα.

Θεσμική θωράκιση, λειτουργία και χρηματοδότηση των περιοχών

Τα θέματα αυτά συνδέονται άμεσα με το χαρακτηρισμό των ΕΖΔ. Περιλαμβάνουν την ολοκλήρωση των Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών που εκκρεμούν (λαμβανομένου υπόψη ότι μεγάλος αριθμός ΕΠΜ έχουν χρηματοδοτηθεί από ευρωπαϊκά ταμεία) και τη θέσπιση των σχετικών νομικών πράξεων και διαχειριστικών σχεδίων, ώστε το πλαίσιο διαχείρισης των περιοχών να είναι σαφές. Για τη λειτουργία των περιοχών στην πράξη θα πρέπει παράλληλα να διευκρινιστεί και υιοθετηθεί σύντομα ένα εθνικό σύστημα προστατευόμενων περιοχών στα πλαίσια του οποίου να προσδιορίζονται οι αρμοδιότητες και η διοικητική υποστήριξη των φορέων ή άλλων δομών διαχείρισης, καθώς και πηγών χρηματοδότησης.

Για το τελευταίο ζήτημα το Πλαίσιο Δράσης Προτεραιότητας που έχει καταρτίσει η Ελλάδα αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για την αξιοποίηση διαθέσιμων ευρωπαϊκών ταμείων, ιδίως κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο.

Σύστημα παρακολούθησης της κατάστασης διατήρησης. Ως απαραίτητη προϋπόθεση για λήψη ορθολογικών αποφάσεων χρειάζεται να εδραιωθεί ένα εθνικό σύστημα εποπτείας για την εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης οικοτόπων και ειδών τόσο εντός όσο και εκτός περιοχών Natura 2000, το οποίο θα επιτρέπει ταυτόχρονα στην Ελλάδα να παρέχει έγκαιρα στοιχεία για τις συνολικές Ευρωπαϊκές Εκθέσεις για την Κατάσταση της Φύσης.

Εξασφάλιση αποτελεσματικής προστασίας των περιοχών σε συνδυασμό με άλλες χρήσεις γης / πολιτικές, τήρηση νομοθεσίας

Η αποτελεσματική προστασία και αποφυγή υποβάθμισης των περιοχών του Δικτύου από επιβλαβείς δραστηριότητες αποτελεί καίριο ζητούμενο στην Ελλάδα. Σημαντικό ρόλο εδώ παίζει η καλή εφαρμογή των διαδικασιών δέουσας εκτίμησης των επιπτώσεων έργων και σχεδίων σε περιοχές Natura 2000 τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και στο ευρύτερο πλαίσιο του χωροταξικού σχεδιασμού (που αποτελεί και το πιο πρόσφορο πλαίσιο για έγκαιρη διάγνωση πιθανών συγκρούσεων με άλλες χρήσεις γης ή πολιτικές προτεραιότητες και για εξεύρεση ορθολογικών λύσεων) και η τήρηση των σχετικών περιβαλλοντικών όρων. Παράλληλα, χρειάζεται να εξασφαλίζεται αποτελεσματικός έλεγχος στις περιοχές του Δικτύου, ώστε να τηρούνται οι κανονισμοί και να αντιμετωπίζονται παράνομες ή ανεξέλεγκτες δραστηριότητες (με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα φαινόμενα δηλητηρίασης σπάνιων αρπακτικών μέσα σε ΖΕΠ).

Ενημέρωση/ευαισθητοποίηση – Ανάδειξη/Αξιοποίηση των ωφελειών.

Εικοσιπέντε χρόνια μετά την έκδοση της οδηγίας οικοτόπων και σχεδόν είκοσι από τη σύνταξη των εθνικών καταλόγων περιοχών Natura 2000 στην Ελλάδα, η συστηματική και συντονισμένη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σχετικά με το Δίκτυο εξακολουθεί να χωλαίνει, κάτι που συντηρεί παρανοήσεις για τους στόχους του και δεν επιτρέπει την ενεργό και εποικοδομητική ανάμιξη των διαφόρων αρμόδιων υπηρεσιών, τοπικών ή περιφερειακών αρχών, επαγγελματικών φορέων και των πολιτών γενικότερα. Συστατικό στοιχείο τέτοιων προσπαθειών πρέπει να είναι η κατανόηση και ανάδειξη των πολλαπλών υπηρεσιών των οικοσυστημάτων που προστατεύονται στις περιοχές στην Ελλάδα που μπορούν, σε συνδυασμό και με το πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα της χώρας, να συμβάλουν στην πραγματικά βιώσιμη ανάπτυξη.

* Ο Φώτης Παπούλιας είναι Συντονιστής Πολιτικής στο Τμήμα Φύσης της ΓΔ Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι απόψεις που διατυπώνονται στο άρθρο είναι προσωπικές και δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελούν θέσεις της Επιτροπής.

Αναδημοσίευση του άρθρου από το περιοδικό «Η Φύση» της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης τεύχος 158.