Η πόλη «τόπος των κοινών» δεν γράφεται με πολεοδομικές ανορθογραφίες

Από τον Βασίλη Σγούτα*

Αποφάσεις που εξυπηρετούν αμφιλεγόμενους είτε ιδιοτελείς σκοπούς και αυθαίρετες πρωτοβουλίες μας απομακρύνουν διαρκώς από το στόχο, να καταστήσουμε την πόλη «τόπο των κοινών». Κατασκευές, έχουν καταπατήσει κοινόχρηστους δημόσιους χώρους της Αθήνας. Εγκρίνονται παρεκκλίσεις, όπως για την ανέγερση δεκαώροφου κτιρίου στην αρχή της οδού Πατησίων απέναντι από το Αρχαιολογικό Μουσείο. Στα έργα αναμόρφωσης της Πλατείας Ομονοίας δεν τηρήθηκαν οι προβλεπόμενες διαδικασίες. Σε πολλά μέρη, όπως στην πλατεία Ηούς στα κάτω Πετράλωνα χάνεται ζωτικός δημόσιος χώρος.  Η πόλη πάντα θα αλλάζει. Πώς όμως;

Η  Αγία Δύναμη, το μικρό Βυζαντινό εκκλησάκι ανερυθρίαστα σκεπάστηκε μέσα στη πιλοτή πολυώροφου κτιρίου στην οδό Μητροπόλεως

Διάφορα πολεοδομικά

Η πολεοδομική εξέλιξη της Αθήνας είναι ένα σύνολο που διαμορφώνεται από σημαντικές και λιγότερο σημαντικές αποφάσεις. Αλλά και από αυθαίρετες πρωτοβουλίες.

Τα κτίρια μιλάνε στις αισθήσεις μας και στα συναισθήματά μας. Όλα τα κτίρια. Το καθένα με το δικό του τρόπο, ακόμα και αρνητικά. Τα κτίρια μιλάνε και σαν σύνολα, ιδιαιτέρα  όταν είναι ομοιογενή. Δεν είναι, όμως, πάντα έτσι, και δεν πρέπει να είναι. Γιατί η συνύπαρξη παλαιών και νέων κτιρίων δημιουργεί ένα υγιές μίγμα αρχιτεκτονικής, που εμπεριέχει τον σπόρο της ανανέωσης, με τα καινούργια κτίρια να βρίσκουν τη θέση τους σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο αστικό τοπίο.

Σύγχρονα κτίρια, με την δίκη τους καινοτόμο ταυτότητα, υπάρχουν πολλά στην Αθήνα. Ορισμένα, λίγα, σε αυτοτελή ελεύθερα οικόπεδα, πολλά σε πυκνοδομημένες περιοχές με εφαπτόμενα όμορα κτίρια. Επειδή τα περισσότερα αρχιτεκτονικά καινοτόμα κτίρια είναι διάσπαρτα στην πόλη, δεν είναι εύκολη η πρόσληψη της επίδρασης τους στην συνολική εικόνα. Υπάρχουν, όμως, εξαιρέσεις, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση το Μεταξουργείο και τον Κεραμεικό, όπου όλο και θα ανακαλύψεις κάποιο κτίριο που σου μιλάει αλλιώς. Αυξανόμενη η παρουσία τους στους μεγάλους κυκλοφοριακούς άξονες και, αρκετά συχνά, και στην “ενδοχώρα” τους. Η σημασία της διακοπής της μονοτονίας των παρεμφερών προσόψεων γίνεται εμφανής σε δρόμους όπως η Χάριτος, όπου συνυπάρχουν αντικριστά τρία νέα κτίρια. Πάρα πολλοί, όμως, δρόμοι σε πολλές γειτονιές δεν έχουν ακόμα μπορέσει να ξεφύγουν από τη μονοτονία της αρχιτεκτονικής μετριότητας. Παράδειγμα η Αχιλλέως Παράσχου στου Γκύζη, μια γειτονιά με ιδιαίτερα στενούς δρόμους στριμωγμένους ανάμεσα σε στενόχωρες πολυκατοικίες που αποπνέουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο ζωής.

Ευμολπίδων στο Μεταξουργείο

Η πλατεία Ηούς στα κάτω Πετράλωνα αποτελεί μια κάποια ανάσα σε μια ιδιαίτερα πυκνά δομημένη περιοχή. Στην μια της πλευρά, κατασκευάστηκε, με ξένα προς το κυρίως κτίριο ελαφρά υλικά και σε βάρος του ζωτικού χώρου αυτής της πολύ μικρής πλατείας, μια επέκταση περίπου 120 τετραγωνικών σε κατάστημα εστίασης. Το πιθανότερο είναι ότι έχει «τακτοποιηθεί» βάση του νόμου των αυθαιρέτων. Αυτό, όμως, δεν αλλάζει την ουσία. Γιατί ούτε αφαιρετή κατασκευή είναι, ούτε πτυσσόμενη. Ερμητικά κλειστή από όλες τις εξωτερικές πλευρές και με στρόγγυλα μεταλλικά υποστυλώματα στις γωνίες. Και ανενόχλητη συνεχίζει να υφίσταται και να λειτουργεί. Όπως τόσες άλλες ανάλογες κατασκευές, που έχουν στην ουσία καταπατήσει κοινόχρηστους δημόσιους χώρους της Αθήνας. Και κανέναν δεν απασχολούν τα δικαιώματα των κατοίκων, όπως κανέναν δεν απασχολεί η αισθητική υποβάθμιση των δημόσιων χώρων. Ούτε και σε αυτή την ταπεινή, αλλά ουσιαστική για την τοπική κοινωνία, μικρή πλατεία.

Κάθε δημόσιος χώρος, ιδιαίτερα οι πιο μικροί, όπως η Πλατεία Ηούς, αποτελούν απαραίτητους κοινούς τόπους. Αθροιστικά αποτελούν τους τόπους των κοινών ολόκληρης της πόλης. Ο τίτλος του βιβλίου του Σταύρου Σταυρίδη «Η πόλη ως τόπος των κοινών» περικλείει την πεμπτουσία των δημόσιων χώρων [Κοινός Χώρος – Η πόλη ως τόπος των κοινών  /Angelus Novus 2019].

Ακόμα και στην πυκνοδομημένη Αθήνα, υπάρχουν ελεύθεροι χώροι προς διαμόρφωση. Πολλοί. Υπάρχουν και χώροι που ελευθερώνονται όταν τα υπερκείμενα κτίρια και κτίσματα παύουν να χρησιμοποιούνται και κατεδαφίζονται. Το μόνιμο ζητούμενο είναι ο καθορισμός των νέων χρήσεων αυτών των, ελεύθερων πια, χώρων.

Αργά η γρήγορα, οι λειτουργίες του σταθμού του ΚΤΕΛ Λιοσίων θα ενσωματωθούν στο προς κατασκευή νέο, ενιαίο για όλη την Αττική, σταθμό ΚΤΕΛ του Κηφισού. Σχεδόν τριάντα στρέμματα, σε μια ιδιαίτερα υποβαθμισμένη περιοχή της Αθήνας, θα είναι ελεύθερα προς διαμόρφωση. Πως; Τρείς είναι οι συνήθεις επιλογές – χώρος πρασίνου, κοινωνικές χρήσεις με ή χωρίς κτίσματα, ή συνδυασμός των δύο. Η δόμηση νέου κτιρίου μεγέθους ανάλογου με τον επιτρεπόμενο συντελεστή δόμησης δεν μπαίνει καν στην εξίσωση γιατί θα ήταν σκέτη παραφροσύνη, ιδιαίτερα λόγω της θέσης όπου βρίσκεται η συγκεκριμένη ιδιοκτησία.

Τέτοιες ευκαιρίες σε τέτοιες περιοχές δεν παρουσιάζονται πολύ συχνά. Η επιλογή διαμόρφωσης με μεγάλα δέντρα, καθιστικά και με λίγες βατές χωμάτινες επιφάνειες, θα ήταν επιλογή συνεπής με το κριτήριο ότι το μείζον έλλειμμα της Αθήνας είναι το πράσινο και το οξυγόνο του.

Πατησίων μεταξύ Στουρνάρη και Σολωμού

Στην εποχή των μεγάλων έργων, προσπάθειες νομοθέτησης γενικών και αόριστων διατάξεων όπως η χορήγηση παρεκκλίσεων για κτίρια «ειδικής αρχιτεκτονικής σχεδίασης» παραπέμπουν σε επιλεκτικές τροποποιήσεις σχεδίων πόλης που γίνονται όπου κάποιοι το κρίνουν σκόπιμο, για λόγους που οι ίδιοι ξέρουν. Όπως στη περίπτωση δεκαώροφου κτιρίου στην αρχή της οδού Πατησίων, απέναντι από το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Όταν τα έργα αναμόρφωσης της Πλατείας Ομονοίας, στο κέντρο της Αθήνας, ολοκληρώνονται χωρίς την τήρηση των νόμιμων διαδικασιών, είναι φανερό ότι εκπέμπεται το λάθος στίγμα. Γιατί από Διός άρξασθαι.

Ο Ναός της Αγίας Ειρήνης ήταν η Μητρόπολη της Αθήνας, και άρρηκτα δεμένος με την ιστορία του Έθνους. Όταν αποφασίστηκε, χρόνια μετά, η ανέγερση νέου Μητροπολιτικού Ναού στη θέση που ξέρουμε, υπήρχε ήδη, δίπλα σχεδόν, ο 12^ου αιώνα Ναός του Αγίου Ελευθερίου. Με τη δική του, εντελώς διακριτή προσωπικότητα, η τελείως άλλης κλίμακας μικρή Βυζαντινή εκκλησία κομψοτέχνημα, λες και παλεύει, από τότε, για αναγνώριση. Η μάλλον περίεργη αρχική απόφαση συνύπαρξης δύο τόσο διαφορετικών ναών μπορεί να δικαιωθεί στο χρόνο μόνο στη βάση του «όλα με τον καιρό συνηθίζονται». Όχι όλα. Όχι, η Αγία Δύναμη, το μικρό Βυζαντινό εκκλησάκι που ανερυθρίαστα σκεπάστηκε μέσα στη πιλοτή πολυώροφου κτιρίου στην οδό Μητροπόλεως. Και να σκεφτεί κανείς ότι η ίδια η Εκκλησία, που ήταν και οικοπεδούχος, θα μπορούσε τόσο εύκολα να απαιτήσει το προς ανέγερση νέο κτίριο να αφήσει απ’ έξω το ναό, και λίγο ακόμα χώρο για να αναπνέει. Ακόμα και τώρα, που μετασκευάστηκε σε ξενοδοχείο, θα ήταν τεχνικά εύκολο να είχε αποτμηθεί ένα πολύ μικρό τμήμα του υφιστάμενου πρώην Υπουργείου προκειμένου να ελευθερωθεί ο ναός. Λίγα τετραγωνικά μισθίου λιγότερα. Αυτό ήταν όλο.

Θεόφιλος Χάνσεν και Ερνέστος Τσίλερ μπροστά στην Ακαδημία (φωτ. αρχείου)

Όταν βλέπεις φωτογραφία της υπό ανέγερση Ακαδημίας Αθηνών, με τον Θεόφιλο Χάνσεν και τον Ερνέστο Τσίλερ όρθιους να συζητάνε, πολύ πιθανόν κάποιο αισθητικό ή κατασκευαστικό θέμα, τότε συνειδητοποιείς ότι τα εμβληματικά κτίρια που μας κληροδοτήθηκαν δεν ήταν πάντα εκεί.

*Βασίλης Σγούτας: Αρχιτέκτων. Μετά την Νότιο Αφρική και το Ιράκ, σταδιοδρομεί από το 1961 ως εταίρος του Κώστα Σγούτα και από το 1999 με τον Δημήτρη Σγούτα. Αντιπρόεδρος ΣΑΔΑΣ 1983-1984, μέλος Αντιπροσωπείας ΤΕΕ 1984-2006, Πρόεδρος Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) 1999-2002, και από το 2019 Επίτιμος Πρόεδρός της. Το 2007 θεσπίστηκε το Vassilis Sgoutas Prize το οποίο απονέμεται ανά τριετία σε αρχιτέκτονες με έργο σε περιοχές κάτω από το όριο της φτώχειας. Το βιβλίο του A Journey with the Architects of the World (Jovis Verlag, 2017) έχει μεταφραστεί στην κινεζική.

-Πηγή του κειμένου είναι το βιβλίο του Βασίλη Σγούτα με τίτλο: «Ένας Αθηναίος για την πόλη του» από  τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ

-Φωτογραφίες: Χαράλαμπος Λουιζίδης, Κατερίνα Γληνού.

-Eξώφυλλο: Βάσω Αβραμοπούλου / Α4 Design