Κτίρια και Κατασκευές: ο στόχος για Βιώσιμο Δομημένο Περιβάλλον

Της Μαργαρίτας Καραβασίλη

Αρχιτέκτων d.p.l.g. Χωροτάκτης Πολεοδόμος Msc

Ειδική Σύμβουλος Περιβαλλοντικών Υποδομών & Κυκλικής Οικονομίας

Oρισμένες από τις τελευταίες πρωτοβουλίες της Επιτροπής, όπως το κύμα ανακαίνισης και η νέα ευρωπαϊκή στρατηγική Bauhaus, αντιπροσωπεύουν θετικό προσανατολισμό των πολιτικών οικοδόμησης της ΕΕ, όμως απέχουν ακόμη πολύ από αυτές τις αναγκαίες στρατηγικές, που θα αλλάξουν πραγματικά τον τρόπο παραγωγής των δομικών υλικών, αλλά και τον σχεδιασμό των κτιρίων και των πόλεων.

Επισημαίνουμε τον κίνδυνο να μην υπάρξει καμία πρόοδος έως το 2030 και βεβαίως κανένα βιώσιμο δομημένο περιβάλλον έως το 2050. Τι ακριβώς συμβαίνει; Πρόκειται για έλλειψη στρατηγικής ή έλλειψη πολιτικής βούλησης; 

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προχωρεί με το σχέδιο δράσης της για την κυκλική οικονομία, το οποίο δρομολογήθηκε πριν από ένα χρόνο. Ωστόσο, χωρίς να διαφαίνεται ουσιαστική δράση ή νομοθεσία σχετικά με την υποσχόμενη στρατηγική για ένα βιώσιμο δομημένο περιβάλλον, η οποία δεν ανιχνεύεται ακόμη πουθενά και δεν έχει καθορισμένο χρονοδιάγραμμα. Αυτές οι διαπιστώσεις ανησυχούν ιδιαίτερα τις ΜΚΟ και άλλες ενδιαφερόμενες ομάδες επιστημόνων, αλλά και πολιτών, που φοβούνται ότι η υπόσχεση της Επιτροπής δεν θα υλοποιηθεί.

Και όμως η εφαρμογή κυκλικών αρχών σε επίπεδο κτιρίων και δομικών προϊόντων αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση της βιωσιμότητας στην καθημερινή ζωή. Όσο τα προϊόντα του τομέα των δομικών κατασκευών δεν θα κατασκευάζονται από υλικά χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, βιώσιμα και μη τοξικά, όσο αυτά δεν θα επισκευάζονται και θα επαναχρησιμοποιούνται εύκολα, όσο οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των προϊόντων, σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής τους δεν αποτελεί κριτήριο για τον σχεδιασμό των προϊόντων, τόσο πιο μακριά χρονικά πηγαίνει ο στόχος του βιώσιμου δομημένου περιβάλλοντος. Όσο τα κτίρια και οι πόλεις δεν θα σχεδιάζονται με κυκλικό τρόπο, τόσο απομακρυνόμαστε από τον στόχο. Γιατί τα κτίρια δεν αρκεί να είναι μόνο ενεργειακά αποδοτικά, αλλά πρέπει να είναι και περιβαλλοντικά αποδοτικά.

Οι ΜΚΟ και άλλες ενδιαφερόμενες ομάδες φοβούνται ότι η υπόσχεση της Επιτροπής δεν θα μπορούσε να οδηγήσει πουθενά, χωρίς να διαφαίνεται ουσιαστική δράση ή νομοθεσία.

Κτίρια, πεζοδρόμια, δρόμοι… ο όρος «δομημένο περιβάλλον» περιλαμβάνει σχεδόν όλα όσα μπορεί να δει το μάτι στο άμεσο περιβάλλον μας. Επιδιώκοντας να διασφαλίσει ότι το τεχνητό περιβάλλον μας θα καταστεί βιώσιμο, το 2020 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε την έναρξη στρατηγικής της ΕΕ για το βιώσιμο δομημένο περιβάλλον, η οποία έχει προγραμματιστεί για τα μέσα του 2021. Ωστόσο, σήμερα η ιδέα φαίνεται να ξεθωριάζει – η Επιτροπή ανέβαλε επ’ αόριστον την έναρξη της στρατηγικής.

Δυστυχώς, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προχωρεί σε ορισμένες νομοθετικές εξελίξεις, όπως οι τρέχουσες αναθεωρήσεις της νομοθεσίας για τα προϊόντα του τομέα των δομικών κατασκευών και της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, δεν φαίνεται να υπάρχει καμία σύνδεση μεταξύ αυτών, π.χ. των δομικών στοιχείων, των κατασκευαστικών επιδόσεων και εν τέλει της βέλτιστης ενεργειακής απόδοσης.

Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για έλλειψη συντονισμού εντός της Επιτροπής από τις πολυάριθμες γενικές διευθύνσεις που έχουν μερίδιο στις μελλοντικές περιβαλλοντικές πολιτικές που έχουν δημιουργηθεί στην ΕΕ – και ο κατάλογος είναι μάλλον μακρύς (GROW, ENER, ENV, CLIMA, MOVE και CONNECT) ή αν πρόκειται για άλλη μια καθυστέρηση στην ουσιαστική προώθηση του οικολογικού σχεδιασμού.

Βέβαια ορισμένες από τις τελευταίες πρωτοβουλίες της Επιτροπής, όπως το κύμα ανακαίνισης και η νέα ευρωπαϊκή στρατηγική Bauhaus, αντιπροσωπεύουν θετικό προσανατολισμό των πολιτικών οικοδόμησης της ΕΕ, όμως απέχουν ακόμη πολύ από αυτές τις αναγκαίες στρατηγικές, που θα αλλάξουν πραγματικά τον τρόπο παραγωγής των δομικών υλικών, αλλά και τον σχεδιασμό των κτιρίων και των πόλεων, οι οποίες μεταφράζονται σε συγκεκριμένα μέτρα σε επίπεδο ΕΕ και σε εθνικό επίπεδο, με τους ενδιαφερόμενους να παραμένουν αβέβαιοι για το τι επιφυλάσσει το μέλλον.

Ο δρόμος φαίνεται ότι είναι ακόμη μακρύς, έως ότου θα δούμε μια στρατηγική της ΕΕ που θα δείχνει με σαφήνεια τον τρόπο με τον οποίο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα αντιμετωπίσει επιτέλους τις ποικίλες επιπτώσεις του βιώσιμου δομημένου περιβάλλοντος με ολοκληρωμένο τρόπο. Μια στρατηγική που δεν θα εξαρτάται από τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται από το κύμα ανακαίνισης (όπως αναφέρουν οι αξιωματούχοι της ΓΔ GROW) αλλά που θα αποτελεί προϋπόθεση για την επιτυχία του Κύματος Ανακαίνισης σε συνδυασμό με άλλες πολιτικές.

Αυτή η έλλειψη δράσης από την Επιτροπή όχι μόνο ανησύχησε τις ΜΚΟ, αλλά και τους ενδιαφερόμενους φορείς των πόλεων, των περιφερειών και της βιομηχανίας, οι οποίοι πρόσφατα σχημάτισαν έναν ευρύ συνασπισμό, μετρώντας περισσότερους από 30 οργανισμούς. Μαζί, απέστειλαν ανοικτή επιστολή στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ζητώντας τη δημοσίευση μιας φιλόδοξης στρατηγικής της ΕΕ για ένα βιώσιμο δομημένο περιβάλλον (SSBE) έως το τέλος του 2021, σύμφωνα με τις δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει οι νομοθέτες στο σχέδιο δράσης τους για την κυκλική οικονομία.

Αν και το έχουμε ξαναπεί και το επαναλαμβάνουμε τα τελευταία χρόνια, θα πρέπει να τονιστεί άλλη μια φορά ότι το δομημένο περιβάλλον έχει σημαντικές επιπτώσεις στον πλανήτη: απαιτούνται τεράστιες ποσότητες υλικών και πόρων για την κατασκευή τους (50% της χρήσης πρώτων υλών της ΕΕ)· η χρήση, η θέρμανση και η ψύξη των κτιρίων είναι ενεργοβόρες (40% της κατανάλωσης ενέργειας της ΕΕ)· καθώς και δράσεις αποδόμησης και κατεδάφισης στο τέλος του κύκλου ζωής τους, οι οποίες συμβαίνουν πολύ συχνά. Εξάλλου, παράγει πάρα πολλά απόβλητα (33% του συνόλου της ΕΕ). Πρόκειται για λίγες μόνο, με άλλες επιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένου του ενσωματωμένου άνθρακα και των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα, οι οποίες δεν έχουν ακόμη ληφθεί με ακρίβεια.

Μια στρατηγική για ένα βιώσιμο δομημένο περιβάλλον είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των υψηλών επιπτώσεων του τομέα. Και τώρα είναι πλέον η κατάλληλη στιγμή. Εάν δεν σημειωθεί επειγόντως πρόοδος, η ΕΕ δεν θα μπορέσει ούτε καν να πλησιάσει το στόχο για ένα βιώσιμο δομημένο περιβάλλον έως το 2050.

Είναι απολύτως αναγκαία η προώθηση μιας φιλόδοξης στρατηγικής της ΕΕ για την κυκλική κατασκευή, η οποία θα αντανακλάται και σε εθνικό επίπεδο, όσο πιο γρήγορα είναι αυτό δυνατό. Μια στρατηγική που θα επηρεάσει άμεσα την αναθεώρηση του κανονισμού για τα προϊόντα του τομέα των δομικών κατασκευών (ΚΚΔ) και θα συμπεριλάβει απαιτήσεις για την κυκλικότητα, με βάση τον οικολογικό σχεδιασμό των προϊόντων, όπως έχει αποτυπωθεί στην Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων της ΕΕ, και θα θέσει αυστηρά όρια στις ανησυχητικές ουσίες και όχι μόνο.

Η στρατηγική αυτή θα πρέπει να συμβάλλει στην ανάπτυξη οριζόντιων τυποποιημένων μεθόδων για την αξιολόγηση των πτυχών βιωσιμότητας των κτιρίων και των προϊόντων του τομέα των δομικών κατασκευών, ιδίως όσον αφορά στην αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιδόσεων των κτιρίων, στην θέσπιση βασικών κανόνων για τη δήλωση περιβαλλοντικών επιδόσεων των προϊόντων του τομέα των δομικών κατασκευών, στα κριτήρια για την βιώσιμη ανακαίνιση, κλπ.