Μηνύματα των ιστορικών πόλεων για τη βιώσιμη κινητικότητα
Αστικό περιβάλλονΕπωνύμωςΜεταφορές 3 Ιουνίου 2018 Αργύρης
Της Σοφίας Αυγερινού- Κολώνια*
«Ώσπερ σώμα στερηθέν ψυχής πίπτει ούτω και πόλις ,
μη όντων νόμων καταλύεται»
Αριστοτέλης.
(Όπως το σώμα, όταν στερηθεί της ψυχής πεθαίνει,
έτσι και η πόλη, όταν δεν υπάρχουν νόμοι, καταλύεται.)
Η τιμώμενη Ηγουμενίτσα
Είναι μεγάλη χαρά, που δίνει η σημερινή μέρα για την επιτυχία της πόλης της Ηγουμενίτσας να τιμηθεί στις 21 Μαρτίου ως νικήτρια πόλη, ανάμεσα σε 2500 ευρωπαϊκές πόλεις, στην κατηγορία των μικρών δήμων, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Εβδομάδας Κινητικότητας 2017 με θέμα «Καθαρή, συνεργατική και έξυπνη κινητικότητα».
Μεγάλη είναι η ικανοποίηση, γιατί το μήνυμα της βιώσιμης κινητικότητας γίνεται κατανοητό και προωθείται στη χώρα μας από τις τοπικές κοινωνίες, ώστε τα τρία τελευταία χρόνια, η ελληνική συμμετοχή στην καμπάνια όχι μόνον είναι αυξημένη, αλλά και ιδιαίτερα επιτυχής. Οι ελληνικές πόλεις διακρίνονται μεταξύ των δέκα καλυτέρων συμμετοχών:(2015 Τρίκαλα, 2016 Σάμος) και η ελληνική δραστηριότητα για την προώθηση της βιώσιμης κινητικότητας σημειώνεται από την επίσημη αναφορά της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος.
Αν και τόπος ιστορικός, με λιμενικές δραστηριότητες, που ανάγονται στο ιστορικό της παρελθόν, η Ηγουμενίτσα έχει τα τελευταία χρόνια αναδειχθεί, σε κόμβο συνδυασμένων μεταφορών με εκσυγχρονισμένες λιμενικές εγκαταστάσεις, σε βόρειο δυτική πύλη της χώρας, σε ανερχόμενο τουριστικό προορισμό και σε σημαντικό διαπεριφερειακό και διακρατικό κέντρο.
Πέρα όμως από αυτά, σημαντικό γεγονός είναι ότι η τοπική κοινωνία πολίτες και τοπικοί φορείς συνειδητοποιούν τη σημασία της βιώσιμης κινητικότητας στο τοπικό επίπεδο. Συνεργάστηκαν λοιπόν, έχοντας ως κοινό στόχο ένα καθαρότερο περιβάλλον και μια καλύτερη ποιότητα ζωής για τους κατοίκους. Ανέλαβαν δράσεις για μια «καθαρή» και «ισότιμη» αστική κινητικότητα.
Ο Δήμος Ηγουμενίτσας διακρίθηκε, χάρη στις αξιόλογες προσπάθειές να γνωστοποιήσει τα οφέλη της βιώσιμης κινητικότητας τόσο στους κατοίκους της, όσο και στους κατοίκους των γειτονικών οικισμών.
Σύγχρονες πόλεις- βιώσιμες πόλεις
Σήμερα περισσότερο από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε πόλεις και αστικές περιοχές. Στην Ευρώπη αυτό το ποσοστό ανέρχεται στο 80% και βαίνει αυξανόμενο, ενώ στην Ελλάδα συγκεκριμένα υπερβαίνει το 60% του πληθυσμού.
Πόλεις και αστικές περιοχές αποτελούν γόνιμο έδαφος για την επιστήμη και την τεχνολογία, για τον πολιτισμό και την καινοτομία, για την ατομική και συλλογική δημιουργικότητα.
Υπό όρους αειφορίας μπορούν να αποτελέσουν εστίες αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής.
Συνιστούν τόπους, όπου συγκεντρώνονται προβλήματα, όπως η ανεργία, οι διακρίσεις και κοινωνικοί διαχωρισμοί, η φτώχεια και οι μεταναστευτικές ροές.
Αποτελούν κόμβους διακυβέρνησης, εξουσίας, ροών κάθε είδους και μεταφορών.
Περισσότερο από το 85% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της ΕΕ παράγεται σε αστικές περιοχές. Πόλεις και αστικές περιοχές αναδεικνύονται σε κινητήρια δύναμη της ευρωπαϊκής οικονομίας προσελκύοντας επενδύσεις και απασχόληση.
Οι αστικές μεταφορές διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο στην επίτευξη των στόχων της οικονομικής ανταγωνιστικότητας. Πάντως, σε πολλές χώρες όπως και στην Ελλάδα έχουν προκύψει προβλήματα σχετικά με την ταχεία αύξηση των ιδιωτικών οχημάτων, την κυκλοφοριακή συμφόρηση και τα συστήματα δημόσιας συγκοινωνίας, που δεν λειτουργούν πάντα σωστά. Οι κάτοικοι αστικών περιοχών, ιδίως οι χαμηλές εισοδηματικά κοινωνικές ομάδες, αντιμετωπίζουν αυξανόμενα προβλήματα, όσον αφορά στη μετάβαση από την κατοικία στον τόπο εργασίας και άλλες παροχές. Γίνονται συχνότερα θύματα ατυχημάτων και εκτίθενται σε υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Η συμβατική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των προκλήσεων στις αστικές μεταφορές, ήταν η κατασκευή περισσότερων δρόμων και σχετικών υποδομών με αποτέλεσμα τις συνεχείς επεκτάσεις των πόλεων και την ένταση των προβλημάτων.
Εντούτοις κάθε πόλη είναι διαφορετική. Όμως όλες οι πόλεις αντιμετωπίζουν αντίστοιχα προβλήματα ,ενώ αναζητούνται λύσεις που μπορεί να είναι κοινές η συναφείς, αλλά είναι κεντρικό το πρόβλημα της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η αντιμετώπιση του εντάσσεται σήμερα στο πλαίσιο των όρων της αειφορίας, της βιωσιμότητας, τόσο από την πλευρά έρευνας και θεωρίας, όσο από την εμπειρία και την πολιτική.
Οι ειδικοί συμφωνούμε ότι μια βιώσιμη πόλη πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να θυσιάζεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Εδώ όμως πρόκειται για μια αρχή, που παραμένει γενική και ως ένα βαθμό ασαφής, με αποτέλεσμα να προκύπτουν οι διαφορετικές διαδρομές μέσα από τις οποίες οι πόλεις επιδιώκουν τη βιωσιμότητα τους.
Θέση μας είναι ότι οι πόλεις δημιουργούνται στη διάρκεια του χρόνου μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες πολεοδομικού σχηματισμού και πολεοδομικής εξέλιξης. Οι διαδικασίες αυτές προκύπτουν μέσα από τις κοινωνικές, οικονομικές σχέσεις, το πολιτιστικό εποικοδόμημα, τις θεσμικές, τις πολιτικές συνθήκες και τις σχέσεις εξουσίας. Πόλεις και αστικές περιοχές αποτελούν συνάρθρωση ιδιωτικών και δημόσιων χώρων. Είναι περίπλοκα και σύνθετα σύνολα.
Ο στόχος της αστικής βιωσιμότητας προϋποθέτει λοιπόν την κατανόηση των περιβαλλοντικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, οικονομικών, πολιτικών διαδικασιών μέσα στις οποίες δημιουργούνται και εξελίσσονται οι πόλεις και αστικές περιοχές. Οι βιώσιμες πόλεις οφείλουν να προσφέρουν στους κατοίκους και χρήστες τους συνθήκες ζωής βασισμένες στους τέσσερις πλέον πυλώνες της αειφορίας: περιβάλλον, οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός.
Οι πόλεις πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από ένα ανταγωνιστικό επιχειρηματικό περιβάλλον. Οφείλουν να απευθύνονται σε όλες τις κοινωνικές ομάδες που φιλοξενούν γιατί στον σύγχρονο κόσμο, τον κόσμο των πόλεων, δεν υπάρχει δυστυχώς ισονομία. Αντίθετα, υπάρχουν προνομιούχες ομάδες και ομάδες οι οποίες δεν έχουν αντίστοιχη ισοτιμία και συνεπώς δεν διαθέτουν την ίδια ευκολία πρόσβασης στο δημόσιο τομέα της πόλης. Συχνά διαπιστώνονται αποκλεισμοί, συμβαίνουν περιθωριοποιήσεις και πολλές φορές αυτό προκύπτει είτε από διαδικασίες στιγματισμού του χώρου, είτε επειδή οι θιγόμενες κοινωνικές ομάδες δεν υπηρετούν τους καθιερωμένους και κυρίαρχους κώδικες συμπεριφοράς.
Είναι τέλος απαραίτητοι ο συντονισμός και η συνεργασία μεταξύ των πόλεων, ώστε το ζωτικό θέμα της βιώσιμης αστικής κινητικότητας να αντιμετωπιστεί ως μέρος μιας συλλογικής προσπάθειας σε όλα τα επίπεδα του χωρικού σχεδιασμού: τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ως και ευρωπαϊκό.
Συνεκτικότητα vs Εκτατικότητα
Η πυκνότητα της δόμησης, οι χρήσεις γης, η προσβασιμότητα στις δημόσιες συγκοινωνίες έχει παρατηρηθεί ότι επηρεάζουν κατά προτεραιότητα τη συμπεριφορά των μετακινήσεων, αν και κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες, ιδιαίτερα το εισόδημα των νοικοκυριών, αποτελούν επίσης καθοριστικούς παράγοντες.
Στη βάση αυτή, η συνεκτική αστική συγκρότηση έχει προταθεί τα τελευταία χρόνια ως εναλλακτική, μέσα από την οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί ένας περιορισμός των μεταφορών, δημοσίων και ιδιωτικών και συνακόλουθα να επιτευχθεί η βελτίωση ποιότητας ζωής και υγείας, η ενίσχυση της γειτονίας και των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των κατοίκων.
Μελέτες και παρατηρήσεις από πολλές αναπτυγμένες χώρες έδειξαν ότι συνεκτικές αστικές περιοχές, με ποικιλία χρήσεων γης και ικανοποιητικές δημόσιες μεταφορές, τείνουν να εμφανίζουν πιο περιορισμένη χρήση αυτοκινήτων, σε σύγκριση με τις λιγότερο πυκνοκατοικημένες αστικές και προαστιακού τύπου περιοχές. Πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, ως ένα βαθμό και η Αθήνα, μετά από μια φάση μετακίνησης του πληθυσμού από το ιστορικό κέντρο προς τα προάστια(φαινόμενο της προαστειοποίησης)εμφανίζουν τάσεις επανόδου των κατοίκων στα πυκνοδομημένα ιστορικά κέντρα. Αυτή η γεωγραφική μετατόπιση της κατανομής του πληθυσμού ενισχύει την πυκνότητα των κέντρων. Η νέα αυτή συνθήκη αποτελεί συχνά απόρροια ενεργειών πολεοδομικών αναπλάσεων, η αποκαταστάσεων ιστορικών κτιρίων. Στην περίπτωση μάλιστα που ο σχεδιασμός του χώρου είναι ατελής, το φαινόμενο συνοδεύεται από επιπτώσεις, όπως αυτό του εξευγενισμού, που δεν είναι απαραίτητα επωφελείς για την ποιότητα ζωής, τη συνολική προστασία του ιστορικού χαρακτήρα των πόλεων και για την τοπική κοινωνία.
Διδάγματα από τις ιστορικές πόλεις
Εύκολα μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις αρχές της αειφορίας τόσο στη θεωρητική σκέψη, όσο και στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων.
Στο επίπεδο της θρησκείας η «θεοποίηση» των στοιχείων της φύσης προέκυπτε, αλλά και προέτρεπε προς το σεβασμό του περιβάλλοντος
Από τα συγγράµµατα των Ελλήνων φιλοσόφων αναγνωρίζονται η βασική αρχή της ενότητας της φύσης, η ένταξη του ανθρώπου στο οικοσύστημα,η φιλική σχέση του με τη φύση, η αναγκαιότητα της φυσικής αρμονίας.Στα οικονομικά συγγράµµατα του Αριστοτέλη, σε έργα του Πλάτωνα, διαβλέπουμε την πρόνοια για ορθολογική διαχείριση των πόρων, τη διάκριση των αναγκών σε πραγματικές και μη, την ανάγκη η παραγωγή των αγαθών να μην υπερβαίνει την αυτάρκεια.Η απόκλιση από τη φυσική τάξη αποτελούσε «ύβριν» από άποψη ηθικής και δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από άποψη οικονομίας.
«Ο δε χρηματιστής βίαιός τις εστίν» γράφει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικοµάχεια».
Από αρχαιολογικές ανασκαφές και έρευνες γνωρίζουμε ότι υπήρχαν κανόνες στην Αθήνα, αλλά και σε άλλες πόλεις όπως η αρχαία Καδμεία, αναφορικά με την προστασία του περιβάλλοντος και τη δημόσια υγεία. Η χωροθέτηση των οικισμών ακολουθούσε κατά προτεραιότητα τις υγιεινές συνθήκες, την πρόσβαση στους πόρους διαβίωσης και την ασφάλεια. Όσον αφορά στην οργάνωση των οικισμών και των αρχαίων πόλεων, υπήρχε ιεράρχηση των λειτουργιών από τον ιδιωτικό προς το δημόσιο χώρο, με αντίστοιχη κυκλοφοριακή οργάνωση. Οι οχλούσες χρήσεις χωροθετούνταν σε απόσταση από τις κατοικίες και τους κεντρικούς δημόσιους χώρους. Κανόνες υπήρχαν επίσης στη χρήση του νερού, αλλά και στη διευθέτηση των αποβλήτων.
«Ώσπερ σώμα στερηθέν ψυχής πίπτει ούτω και πόλις ,μη όντων νόμων καταλύεται»(Αριστοτέλης).
Οι παραδόσεις αυτές επιβιώνουν σε πόλεις και οικισμούς της βυζαντινής περιόδου ,στους νεότερους ιστορικούς οικισμούς κατόπιν. Οι νεότεροι ιστορικοί οικισμοί και πόλεις μας είναι πυκνοδομημένοι και πυκνοκατοικημένοι. Ο ιστός τους είναι συνεκτικός και γι αυτό χαρακτηρίζονται από αξιόλογη εγγύτητα και εύκολη προσβασιμότητα, γεγονός που μειώνει την ανάγκη για πολύπλοκη και σύνθετη υποδομή μεταφορών. Η συνεκτική κατοίκηση αποδεικνύεται ότι όχι μόνο προσφέρει οικονομίες κλίμακας, αλλά επιτρέπει και αποδοτικότερη υποδομή.
Στον σύγχρονο γοργά μεταβαλλόμενο κόσμο, αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο η συμβολή των ιστορικών ευρωπαϊκών πόλεων στην ποιότητα ζωής των κατοίκων και στις εμπειρίες των επισκεπτών. Χαρακτηρίζονται από τη μακρά και μοναδική ιστορία τους. Αυτά τα αστικά περιβάλλοντα διαθέτουν ποικιλία φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων, δρόμους, γέφυρες, μνημεία, κοσμικά και θρησκευτικά ιστορικά κτίρια, χώρους πρασίνου, πλατείες, αγορές και χώρους πολιτιστικών εκδηλώσεων. Αποτελούν συστατικά της ζωντανής ευρωπαϊκής πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, και σημαντικούς τουριστικούς προορισμούς. Σύμφωνα μάλιστα με τα πρόσφατα στοιχεία του Ευρωβαρομέτρου περισσότερο από το ένα τέταρτο των ευρωπαίων τουριστών κατευθύνονται προς τις ιστορικές πόλεις .
Για την κάλυψη αυτής της ζήτησης, οι υπεύθυνοι για τη διακυβέρνηση και διαχείριση των ιστορικών πόλεων αντιμετωπίζουν την πρόκληση να διαφυλάξουν την πολιτιστική τους κληρονομιά αλλά παράλληλα να βελτιώσουν το κυκλοφοριακό τους σύστημα, την προσβασιμότητα των δρόμων, των μνημείων ώστε να ευνοείται η προσβασιμότητα των επισκεπτών, ακόμη και αυτών, που αντιμετωπίζουν κινητικά προβλήματα. Η αντιμετώπιση αυτή έχει οδηγήσει σε πολλές καινοτόμες προσεγγίσεις μέσα σε ένα ευρύ φάσμα ρυθμίσεων, αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες και σχεδιαστικές λύσεις.
Η βελτίωση της προσβασιμότητας και της κινητικότητας προσδίδει μεγαλύτερη βιωσιμότητα στην επιχειρηματική κοινότητα και ταυτόχρονα συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής κατοίκων και τουριστών.
Βιώσιμη κινητικότητα πέρα από τις τεχνικές λύσεις
Η οικονομική και κοινωνική κρίση των τελευταίων χρόνων εντείνει την κρίση των ελληνικών πόλεων. Παρατηρούνται φαινόμενα αποκλεισμού και εξαθλίωσης μεγάλης μερίδας των κατοίκων. Παρατηρείται να κλείνουν μικρομεσαίες εμπορικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις που υπήρχαν στα κέντρα των πόλεων και ειδικά στην Αθήνα. Παρατηρούνται φαινόμενα παρεμβατισμού και βίας.
Σε αυτό το πλαίσιο οι αντιφάσεις και η απαξίωση επαναφέρουν τη συζήτηση αναφορικά με την παραγωγική βάση των πόλεων, τη δημιουργικότητα, το δημόσιο χώρο, την ανάγκη για μεγάλα έργα πολιτισμού.
Όπως είδαμε κάθε πόλη, είναι ένας ζωντανός οικονομικός, κοινωνικός και χωρικός οργανισμός και για το λόγο αυτό τα κάθε είδους προβλήματά δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν έξω από αυτή την οπτική. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, χρειαζόμαστε έναν μακρόπνοο σχεδιασμό, που θα μεριμνά συνδυασμένα και πολύπλευρα για τα θέματα ποιότητας ζωής, κοινωνικής στέγης και υπηρεσιών, για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, την ανασυγκρότηση της παραγωγικής βάσης, την αναζωογόνηση δημιουργικών παραγωγικών δραστηριοτήτων, που μπορούν να παραμείνουν στην αγορά, την ανάκτηση του δημόσιου χώρου και τη διασφάλιση της ποιότητάς του.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό έχουν τη θέση τους η βιώσιμη κινητικότητα, η κυκλοφοριακή λειτουργία με τα απαραίτητα σχετικά έργα υποδομής.
Οι συνθήκες, που έχουν δημιουργηθεί από την κρίση των τελευταίων ετών μας φέρνουν μπροστά στην ευθύνη μιας συνολικής πολεοδομικής και περιβαλλοντικής αναθεώρησης του αστικού και ευρύτερα χωρικού σχεδιασμού στην υπηρεσία του δημόσιου συμφέροντος. Υπάρχουν εμπόδια και δυσκολίες, οργανωτικά και λειτουργικά προβλήματα. Ας ευχηθούμε όμως να προωθηθούν έργα δημόσιας ωφέλειας και μάλιστα με έμφαση στην ανάδειξη του ιστορικού αστικού τοπίου.
Οι πόλεις μας, και ειδικότερα η Αθήνα όπου σήμερα έχουμε συγκεντρωθεί αξίζει να ανακτήσουν τους συμβολισμούς, που αντιπροσωπεύει η διαχρονική πνευματική και πολιτιστική μας κληρονομιά.
