Οδοιπορικό αυτογνωσίας για την πόλη, σε δήμους και γειτονιές Αθήνας και Πειραιά

Από τον Βασίλη Σγούτα*

Τα πιο προσεκτικά μάτια θα βρίσκουν πάντα, σε μορφές κτιρίων, αλλά και στην πυκνότητα και τα σχήματα των ελεύθερων χώρων, στοιχεία που θα τους παραπέμπουν στις ιστορικές, αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές καταβολές των μεμονωμένων ψηφίδων, που συνθέτουν το μεγάλο συνολικό πολεοδομικό πάζλ.

Κατοικία της ΕΑΠ στην Λεωφόρο Εθνικής Αντιστάσεως στην Καισαριανή 

-Η αντιπαροχή και η πολυώροφη δόμηση βεβήλωσαν την ιστορική και αρχιτεκτονική μνήμη των προσφυγικών κατοικιών της ΕΑΠ.

-Η ξεχασμένη ηρεμία της οργανωμένης δόμησης.

-Για ποιους γίνονται τα έργα στο παραλιακό μέτωπο; Άμεσα ή έμμεσα οι επενδυτές διαμορφώνουν τους κανόνες.

Οι δήμοι και οι γειτονιές

Οι διοικητικά ανεξάρτητοι δήμοι, μαζί με τις γειτονιές της Αθήνας και του Πειραιά, απαρτίζουν ένα σύνολο όπου τα μεταξύ τους όρια είναι όλο και λιγότερο ευδιάκριτα. Παρ’ όλα αυτά, ορισμένα επί μέρους χαρακτηριστικά τους αναδεικνύουν ακόμα την μεταξύ τους διαφορετικότητα. Ευτυχώς. Και τα πιο προσεκτικά μάτια θα βρίσκουν πάντα, σε μορφές κτιρίων, αλλά και στην πυκνότητα και τα σχήματα των ελεύθερων χώρων, στοιχεία που θα τους παραπέμπουν στις ιστορικές, αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές καταβολές των μεμονωμένων ψηφίδων που συνθέτουν το μεγάλο συνολικό πολεοδομικό πάζλ.

• Η αγγλική εφημερίδα Guardian κατέταξε τη Νέα Σμύρνη στις δέκα καλύτερες γειτονιές της Ευρώπης, από άποψη δημόσιων χώρων και δημόσιας ζωής, υπογραμμίζοντας ιδιαίτερα ότι βρίσκεται μεταξύ του κέντρου της πόλης και της θάλασσας. Η Νέα Σμύρνη πάντα ξεχώριζε και συγκοινωνιακά, παλαιότερα με τα κίτρινα λεωφορεία της Πάουερ, πιο πρόσφατα με τα, κίτρινα και αυτά, τρόλεϊ, και τώρα με το τραμ που την συνδέει απ’ ευθείας και με το κέντρο και με το παραλιακό μέτωπο. Τι θα λέγανε, άραγε, σήμερα, οι διωγμένοι από τα Σμυρνέικα αρχοντικά τους έποικοι του 1923, αν βλέπανε τους απόγονους τους, μαζί και με το νέο αίμα που έχει εμπλουτίσει την Νέα Σμύρνη, να ζουν σε αυτή την πάντα προνομιακή, και όχι μόνο για την γεωγραφική της θέση, περιοχή του λεκανοπεδίου;

Οι πολυκατοικίες του Ταύρου από το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης

• Υπάρχουν περιοχές με πολλούς «φανατικούς» κατοίκους που δεν θα ήθελαν ποτέ να κατοικήσουν αλλού. Όπως ο Ταύρος. Με την εποικιστική ιστορία του να αρχίζει μετά την Μικρασιατική καταστροφή, η εξέλιξη και αστικοποίηση του Ταύρου, αργή αλλά σταθερή, συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Με τις παλιές κατοικίες, εργατικές πολυκατοικίες και βιοτεχνίες συνυπάρχουν πια πολιτιστικές δραστηριότητες με διακριτά κτίρια, κύρια κατά μήκος της Οδού Πειραιώς, του οδικού άξονα που διασχίζει τον Ταύρο απ’ άκρη σε άκρη, χωρίς να αλλοιώνει την κλίμακα των περιοχών κατοικίας, που παραμένουν ανθρώπινες και με αρκετά κενά και πράσινο. Ο Ταύρος, σε μεγάλο μέρος της έκτασης του, εξακολουθεί να είναι γειτονιά. Τα παλιά τοπωνύμια, όπως Πλατάνα και Περιβόλια, θα υπάρχουν πάντα για να μας θυμίζουν την διαχρονικότητα του. Το αναπάντητο ερώτημα είναι πως θα αξιοποιηθούν τα παλαιά σφαγεία και τα πολλά ανενεργά κτίρια και οι αδόμητοι χώροι. Θα ακολουθήσουν τους νόμους της αγοράς, ή θα πρυτανεύσει σχέδιο με ευρύτερο όραμα; Είναι ένα γενικότερο ερώτημα.
• Με μεγάλες προσδοκίες η υπό εκτέλεση ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου, αυτής της προνομιούχου παραθαλάσσιας έκτασης που σίγουρα θα γνωρίσει λαμπρές μέρες με μεγάλη επισκεψιμότητα, όπως στις αρχές του 20ου αιώνα, τότε που το Νέο Φάληρο και η Φαληρική Ακτή έσφυζαν από ζωή, με το ξενοδοχείο Ακταίον και τα bains mixtes στις δόξες τους. Αρκεί, βέβαια, ολόκληρο το νέο πάρκο να διατηρήσει τον δημόσιο χαρακτήρα του και να παραμείνει ανοιχτό και ελεύθερο για τους πολίτες της Αθήνας και τους επισκέπτες της. Και με καμία δόμηση στο μέλλον.

Το Μοσχάτο – κάποτε και σήμερα. Όταν το μόνο που δεν μετράει είναι οι κάτοικοι.

Οι αναπολήσεις για την προ του 1969 εποχή, με την αμμουδιά συνεπίπεδη με τα σπίτια του Μοσχάτου και της Καλλιθέας, δεν ωφελούν πια κανέναν. Τα μεγάλα έργα οδοποιίας έχουν διαμορφώσει μια νέα κατάσταση με πνιγηρά επιχωματωμένα επίπεδα πολλά μέτρα ψηλότερα από πριν, και με χαμένους τους κατοίκους του Μοσχάτου και της Καλλιθέας. Τώρα, δεν μένει παρά να μην σταματάνε τα έργα της ανάπλασης, γιατί τα χρονικά κενά πάντα ελλοχεύουν κινδύνους.

• Χάνεται η κλίμακα αν προσεγγίσεις το Περιστέρι σαν ένα ακόμα δήμο, πόσο μάλλον σαν μια γειτονιά. Συγκριτικά με τις μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας, ο Δήμος Περιστερίου έχει πληθυσμό μικρότερο μόνο από Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο, Λάρισα και Βόλο. Μια ολόκληρη πόλη δίπλα στο κέντρο της Αθήνας, και το καλύτερο παράδειγμα της πληθυσμιακής ανισορροπίας μεταξύ της Αττικής και της υπόλοιπης Ελλάδας.
• Οι αρχιτεκτονικοί περίπατοι του τμήματος Αττικής του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων έχουν αναδείξει, με μοναδικό τρόπο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής όπου έγιναν. Ένας κύκλος αυτογνωσίας για την πόλη. Καισαριανή, Ακαδημία Πλάτωνος, Νέα Φιλαδέλφεια, Νίκαια και Δραπετσώνα είναι μερικές μόνο από τις γειτονιές που «περπατήθηκαν» ως τώρα. Γειτονιές με πολλά κτίρια της αποκατάστασης των προσφύγων, τα οποία κρατάνε ακόμα ανεξίτηλη τη μνήμη του 1923, παρά τα σχεδόν 100 χρόνια που πέρασαν. Γειτονιές όπου βλέπεις ακόμα τρύπες από βλήματα σε τοίχους να σου θυμίζουν ότι το παρελθόν δεν είναι και τόσο μακρινό.

Πάροδος Πανόρμου (πριν την Κηφισίας)

Η μεγάλη συμμετοχή κατοίκων είναι το ειδικότερο χαρακτηριστικό αυτών των περιπάτων. Με τους επιστήμονες και ειδικούς να δείχνουν και να εξηγούν γνωστές και λιγότερο γνωστές πτυχές της ιστορίας της κάθε περιοχής, και τους κατοίκους να θυμούνται και να μοιράζονται τις δικές τους γνώσεις και τα δικά τους βιώματα, οι διαφορετικές αυτές προσλήψεις εμπλουτίζουν τη συνολική εμπειρία. Μόνο έτσι μπορείς να καταλάβεις την ουσία της πολεοδομίας. Μόνο αν καταλάβεις και το ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο της ίδρυσης και της ανάπτυξης των οικισμών. Με τα μάτια των αρχιτεκτόνων και, ταυτόχρονα, με τα μάτια και τις μνήμες αυτών που ζουν εκεί.

Και μέσα στα διοικητικά όρια του Δήμου Αθηναίων, κάθε γειτονιά έχει την δική της ιστορία. Όπως η Πλάκα. Πόσοι έχουν καθαρή την εικόνα της Πλάκας πριν το 1980; Είχε καταντήσει σχεδόν υποβαθμισμένη περιοχή. Και τώρα; Τώρα καυχιόμαστε για την παραδοσιακή μας γειτονιά στους πρόποδες της Ακρόπολης, με σημαντικά και πιο ταπεινά διατηρητέα κτίρια, και με τον πεζό καλοδεχούμενο. Η μετεξέλιξη δεν έγινε από μόνη της. Κάποιοι το πίστεψαν και δούλεψαν, με πρωτεργάτες τον Γιάννη Μιχαήλ και τον Διονύση Ζήβα. Χωρίς, όμως, την πολιτική βούληση του Στέφανου Μάνου και, μετά, του Αντώνη Τρίτση, το όραμα μιας ξαναγεννημένης Πλάκας δεν θα είχε υλοποιηθεί. Έτσι άρχισε η νεότερη ιστορία της Πλάκας. Σε όλους εμάς εναπόκειται να διαφυλάξουμε τα κεκτημένα. Και να γίνει η Πλάκα παράδειγμα και για άλλες αντίστοιχες θαρραλέες παρεμβάσεις.

*Βασίλης Σγούτας: Αρχιτέκτων. Μετά την Νότιο Αφρική και το Ιράκ, σταδιοδρομεί από το 1961 ως εταίρος του Κώστα Σγούτα και από το 1999 με τον Δημήτρη Σγούτα. Αντιπρόεδρος ΣΑΔΑΣ 1983-1984, μέλος Αντιπροσωπείας ΤΕΕ 1984-2006, Πρόεδρος Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) 1999-2002, και από το 2019 Επίτιμος Πρόεδρός της. Το 2007 θεσπίστηκε το Vassilis Sgoutas Prize το οποίο απονέμεται ανά τριετία σε αρχιτέκτονες με έργο σε περιοχές κάτω από το όριο της φτώχειας. Το βιβλίο του A Journey with the Architects of the World (Jovis Verlag, 2017) έχει μεταφραστεί στην κινεζική.

-Πηγή του κειμένου είναι το βιβλίο του Βασίλη Σγούτα με τίτλο: «Ένας Αθηναίος για την πόλη του» από  τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ

-Φωτογραφίες: Χαράλαμπος Λουιζίδης, Κατερίνα Γληνού.

-Eξώφυλλο: Βάσω Αβραμοπούλου / Α4 Design