Λυκαβηττός: «Ο λόφος που βάλλεται αλλά ελπίζει»

Από τον Βασίλη Σγούτα*

Μετά την Ακρόπολη, ο Λυκαβηττός είναι, αναμφίβολα, το πιο αναγνωρίσιμο στοιχείο του λεκανοπεδίου. Το πευκόφυτο δάσος κάλυπτε κάποτε όλο το λόφο από τον περιφερειακό δρόμο μέχρι το βραχώδες τμήμα κάτω από τον Αη-Γιώργη. Το πράσινο φαινόταν από παντού.

Όταν τα κτίρια σκαρφαλώνουν

Λίγα χρόνια μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, άρχισε η επέλαση στο Λυκαβηττό – στη νοτιοανατολική πλευρά με οικοδομές μέσα στο δάσος και στην νοτιοδυτική πλευρά με οικοδομές που έκρυβαν το δάσος. Οι άδειες οικοδόμησης μπορεί να ήταν νομότυπες, αλλά δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι πιέσεις μπορεί να ασκήθηκαν. Έτσι φτάσαμε στη σημερινή κατάσταση όπου, στην νοτιοανατολική πλευρά έχουν υψωθεί πολυκατοικίες ακόμα και πάνω από την Κλεομένους, δηλαδή σκαρφαλωμένες στην απότομη πλαγιά του Λυκαβηττού πάνω από τον περιφερειακό που, στη θέση αυτή, χώριζε την πόλη από το φυσικό όριο του λόφου. Η πρώτη, οκταώροφη, πολυκατοικία ολοκληρώθηκε λίγο μετά το 1950. Ακολούθησαν πολλές άλλες πάνω και κάτω από την Κλεομένους, με πιο χαρακτηριστικές τις πολυκατοικίες στην μικρή πλατεία στο τέλος της Ξενοκράτους και την δεκαόροφη πολυκατοικία στη συμβολή των οδών Δεινοκράτους και Αριστοδήμου.

Στην νοτιοδυτική πλευρά δεν χτίστηκε κανένα κτίριο πάνω από τον περιφερειακό. Όμως τα κτίρια στην κάτω πλευρά του περιφερειακού είχαν ύψος που στερούσε από την πόλη την απρόσκοπτη θέα του λόφου. Πρώτο, χρονολογικά και σημαντικότερο, ήταν το Γραφείο Δοξιάδη. Πώς να αξιολογήσει κανείς αυτό το σημείο αναφοράς στο κέντρο της Αθήνας; Σαν εξαιρετικό παράδειγμα καινοτόμου αρχιτεκτονικής και μορφολογίας μακριά από τα στερεότυπα της εποχής, ή σαν κτίριο που σήκωσε το ανάστημα του διακόπτοντας την, μέχρι τότε, απρόσκοπτη συνολική οπτική επαφή με το δασωμένο τμήμα της νοτιοδυτικής πλευράς του Λυκαβηττού; Ή και τα δύο; Η συνέχεια είναι γνωστή. Μετά το Γραφείο Δοξιάδη, που είχε δώσει το λάθος ερέθισμα ήδη από το 1957, ακολούθησαν και άλλα κτίρια, σχεδόν στο ίδιο ύψος.

Από τα Τουρκοβούνια

Η αισθητική, και όχι μόνο, επέλαση κατά του φυσικού ανάγλυφου του Λυκαβηττού αποτελεί και δείγμα του πως συντελέστηκε, και συνεχίζει να συντελείται, η αλλοίωση της ισορροπίας μεταξύ δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος σε όλους τους λόφους και τα βουνά του λεκανοπεδίου. Είναι ολοφάνερο ότι οι σκαρφαλωμένοι, πραγματικά ή οπτικά, στις πλαγιές όγκοι των κτιρίων έχουν πολύ πιο καθοριστική επίπτωση από την αρχιτεκτονική και αισθητική επίλυση των επιμέρους στοιχείων των κτιρίων.

Το θέατρο του Ζενέτου

Υπάρχει και η θετική πλευρά της εξέλιξης του Λυκαβηττού. Με τα ποικίλα έργα που έχουν, διαχρονικά, γίνει, ο Λυκαβηττός είναι τώρα πιο προσπελάσιμος και πιο φιλικός προς τον πολίτη. Ένα επαρκές και καλαίσθητα διαμορφωμένο δίκτυο πεζόδρομων και οι πολλοί λιθόκτιστοι τοίχοι αντιστήριξης, ακόμα και περιμετρικά του περιφερειακού, σηματοδοτούν την αναβάθμιση του λόφου. Τρία σημαντικά έργα ολοκληρώνουν την σημερινή εικόνα του Λυκαβηττού – το τελεφερίκ, ο μονόδρομος επιστροφής στη νοτιοανατολική πλευρά και το τριών χιλιάδων θέσεων μεταλλικό υπαίθριο θέατρο, ένα εμπνευσμένο στη σύλληψη του δημιούργημα του Τάκη Ζενέτου, δυναμικά ενταγμένο σε ένα απαιτητικό τοπίο με βραχώδεις προεξοχές. Και τώρα, με τη υλοποίηση της βραβευμένης μελέτης των Τοπίο7, αναμένεται η διαμόρφωση του ευρύτερου χώρου.

Τα πολλά απλά μονοπάτια που διασχίζουν το πευκοδάσος εξυπηρετούν τους περιπατητές. Οι σκέψεις που γίνονται για τον ηλεκτροφωτισμό τους είναι στη λάθος κατεύθυνση, γιατί κανένας ηλεκτροφωτισμός δεν πρόκειται να τους καταστήσει, με τα σημερινά δεδομένα, ασφαλείς την νύχτα. Ούτε χρειάζονται σκληρά υλικά. Λίγη περιποίηση μόνο και κάποιες τοπικές διαπλατύνσεις.

Αξίζει, καμιά φορά, να θυμόμαστε και την ιστορία. Ο Λυκαβηττός ήταν άδενδρος μέχρι το 1880. Φυτεύτηκε τα επόμενα τριάντα χρόνια. Είναι φανερό ότι είναι πολλές φορές θετική η μεταβολή και εξέλιξη στο χρόνο των φυσικών δώρων της φύσης που κληρονομήσαμε στην Αττική και που χαρακτηρίζουν το ανάγλυφό της.

*Βασίλης Σγούτας: Αρχιτέκτων. Μετά την Νότιο Αφρική και το Ιράκ, σταδιοδρομεί από το 1961 ως εταίρος του Κώστα Σγούτα και από το 1999 με τον Δημήτρη Σγούτα. Αντιπρόεδρος ΣΑΔΑΣ 1983-1984, μέλος Αντιπροσωπείας ΤΕΕ 1984-2006, Πρόεδρος Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) 1999-2002, και από το 2019 Επίτιμος Πρόεδρός της. Το 2007 θεσπίστηκε το Vassilis Sgoutas Prize το οποίο απονέμεται ανά τριετία σε αρχιτέκτονες με έργο σε περιοχές κάτω από το όριο της φτώχειας. Το βιβλίο του A Journey with the Architects of the World (Jovis Verlag, 2017) έχει μεταφραστεί στην κινεζική.

-Πηγή του κειμένου είναι το βιβλίο του Βασίλη Σγούτα με τίτλο: «Ένας Αθηναίος για την πόλη του», από  τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ

-Φωτογραφίες: Χαράλαμπος Λουιζίδης, Κατερίνα Γληνού.

-Eξώφυλλο: Βάσω Αβραμοπούλου / Α4 Design