Στη δίνη πιέσεων και υποχωρήσεων οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας

Της Μαργαρίτας Καραβασίλη* Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος -Χωροτάκτης

markar081951@gmail.com

Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία δέχεται πιέσεις υποχωρήσεων έναντι των φιλόδοξων στόχων που έχουν θεσπιστεί. Πλήθος φακέλων πολιτικής βρίσκονται στο επίκεντρο ευρωπαϊκών αποφάσεων το 2023. Στην αιχμή των εξελίξεων η αναθεώρηση της οδηγίας για τη δόμηση και την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και το νέο «πακέτο» κυκλικής οικονομίας, που αποδεικνύεται ιδιαίτερα πενιχρό. Τι αναμένεται από τη Σουηδική Προεδρία. Ο ρόλος των Ευρωπαϊκών Περιβαλλοντικών Οργανώσεων.

Στην μεταβαλλόμενη ρευστή εποχή που διάγουμε είναι περισσότερο από σαφές, ότι εμείς οι πολίτες της Ευρώπης απαιτούμε από τους ηγέτες μας, να λάβουν τις απαραίτητες αποφάσεις για να διασφαλίσουν το δίκαιο μέλλον που μας αξίζει, όπου οι άνθρωποι και η φύση μπορούν να ευδοκιμήσουν μαζί, αγνοώντας πλέον τα βραχυπρόθεσμα οικονομικά συμφέροντα άσκησης πίεσης.

Οι πιέσεις από τα λόμπι και οι προσπάθειες από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις

Η εποχή μας, ενώ αρχικά χαρακτηρίστηκε από ελπίδα από τους υψηλούς περιβαλλοντικούς στόχους που θεσπίστηκαν μέσω της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (EGD) αλλά και του πλήθους των στρατηγικών και πολιτικών με σκοπό την πράσινη μετάβασης, κατέληξε σταδιακά σε μια εποχή υποχωρήσεων έναντι των αρχικών φιλόδοξων στόχων.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που το 2023 ανεβαίνει ο σφυγμός και σημαντικές κοινωνικές πιέσεις εκδηλώνονται σε πολλά κράτη μέλη της ΕΕ, με κύριο μέλημα περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα, ενώ εντείνονται και οι προσπάθειες των Ευρωπαϊκών Περιβαλλοντικών Οργανώσεων, μέσω κυρίως του Ευρωπαϊκού Περιβαλλοντικού Γραφείου (ΕΕΒ), στο πλαίσιο της συνεχούς διαβούλευσης και συνεργασίας που έχει διαχρονικά με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με τις εκάστοτε Προεδρίες και με τα μέλη του, που είναι ένας μεγάλος αριθμός Περιβαλλοντικών Οργανώσεων των κρατών μελών της ΕΕ.

Κυρίαρχο είναι το αίτημα της άμεσης εφαρμογής πολιτικών που συνηγορούν σε περισσότερο φιλόδοξους περιβαλλοντικά και κοινωνικά στόχους, στον αντίποδα των παράλληλων πολιτικών πιέσεων, που ασκούνται από τα διάφορα λόμπι που επιδιώκουν να καθυστερήσουν, να αποδυναμώσουν ή και να οδηγήσουν σε απόσυρση τους φακέλους που υποβάλλονται από την ΕΕ, με βάση την πεποίθηση ότι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία πρέπει και μπορεί να εξακολουθεί να είναι η μετασχηματιστική ατζέντα για την πράσινη δίκαιη μετάβαση που χρειάζεται η Ευρώπη.

Οι φάκελοι πολιτικής που κρίνονται το 2023

Μεταξύ των ειδικών φακέλων πολιτικής, που θα βρεθούν στο επίκεντρο κατά τη διάρκεια του 2023 φαίνεται ότι είναι:

-οι διαδικασίες συναπόφασης,

-η δέσμη μέτρων «Fit-for-55»,

-η νομοθεσία για την αποκατάσταση της φύσης,

-η οδηγία για τις βιομηχανικές εκπομπές,

-η μεταρρύθμιση του κανονισμού CLP,

-η οδηγία για τις ουσίες προτεραιότητας,

-η οδηγία για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων,

-οι οδηγίες για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα,

-τα μέσα κυκλικής οικονομίας, συμπεριλαμβανομένης της πρωτοβουλίας για την πολιτική βιώσιμων προϊόντων και της συσκευασίας, και

-η οδηγία για τα απορρίμματα συσκευασίας.

Επιπλέον, στα ανοικτά ζητήματα έρχονται και επανέρχονται στο προσκήνιο και νέα νομοθετήματα που βρίσκονται σε επεξεργασία, για να αναφέρουμε μόνο μερικά είναι:

-η επανεξέταση της οικονομικής διακυβέρνησης,

-ο νόμος για τις πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας,

-η νομοθεσία για τα βιώσιμα τρόφιμα,

-η αναθεώρηση του κανονισμού REACH,

-το δικαίωμα επισκευής,

-οι  οικολογικές προδιαγραφές και

-η οδηγία για την περιβαλλοντική ευθύνη,

Ανάμεσα στις ανωτέρω πολιτικές τα πλέον ζωτικά ζητήματα είναι καταρχήν η επεξεργασία του φακέλου που αφορά σε μια «Καλύτερη δόμηση και οικοδόμηση», δηλαδή στην αναθεώρηση της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και αφετέρου το νέο «πακέτο» κυκλικής οικονομίας, που αποδεικνύεται ιδιαίτερα πενιχρό.

Το νέο «πακέτο» κυκλικής οικονομίας

Ειδικότερα, όσον αφορά στο νέο «πακέτο» κυκλικής οικονομίας, όλα ξεκίνησαν όταν η Ε. Επιτροπή δημοσίευσε, στις 30 Νοεμβρίου του 2022, μια περιορισμένη δέσμη πρωτοβουλιών ως δεύτερη έκδοση της δέσμης μέτρων που είχε κυκλοφορήσει τον Μάρτιο του 2022, παρά το γεγονός ότι είχε αρχικά υποσχεθεί να συμπεριλάβει στον εν λόγω φάκελο την πρωτοβουλία για σημαντικές οικολογικές δεσμεύσεις ιδιαίτερα στον τομέα που αναφέρεται στο δικαίωμα επισκευής των καταναλωτών. Κι οι δύο αυτές πρωτοβουλίες έχουν λάβει φθίνουσα πορεία καθώς στο πακέτο έχει συμπεριληφθεί μόνο ένα τμήμα της έκδοσης που αφορά στον κανονισμό για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας και σε ένα πλαίσιο πολιτικής για τα πλαστικά βιολογικής βάσης, τα βιοαποικοδομήσιμα και τα λιπασματοποιήσιμα πλαστικά.

Όπως φαίνεται οι γνωστές «διαρροές», που συνήθως συμβαίνουν κατά την προετοιμασία των προτάσεων οδήγησαν σε έντονες πιέσεις από τη βιομηχανία με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση των περιβαλλοντικών φιλοδοξιών και στόχων.

Για έναν τομέα που επιδιώκει την ανάκτηση φυσικών πόρων, καθώς συνεχίζει να παράγει επίπεδα ρεκόρ αποβλήτων, ήταν απολύτως αναγκαία η άμεση προώθηση της αναμενόμενης πρότασης του νέου κανονισμού για τις συσκευασίες, που θα αντιπροσώπευε σημαντική στροφή προς την πρόληψη, την επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση των αποβλήτων, μέσα από νέους στόχους επαναχρησιμοποίησης σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένων των ποτών, των τροφίμων σε πακέτο και των μεταφορών. Μια τέτοια πολιτική θα υποστήριζε καθοριστικά έναν συνολικό στόχο πρόληψης της δημιουργίας αποβλήτων της τάξης του 5 % έως το 2030 και του 10 % έως το 2035.

Όμως τα μέτρα περιορίστηκαν σε σημαντικό βαθμό σε σύγκριση με το προηγούμενο σχέδιο, που είχε κυκλοφορήσει ευρέως και έτσι οι στόχοι επαναχρησιμοποίησης μειώθηκαν έως και 50%, ενώ επίσης καταργήθηκε η απαγόρευση του διογκωμένου πολυστυρενίου και περιορίστηκαν οι τεχνικές λεπτομέρειες σχετικά με την προσέγγιση για τον ορισμό της ανακυκλωσιμότητας.

Ωστόσο, ο Jean-Pierre Schweitzer, Αναπληρωτής Διευθυντής Κυκλικής Οικονομίας υπογράμμισε ότι: «οι σημερινές προτάσεις για τη στήριξη της πρόληψης, της επαναχρησιμοποίησης και της ανακύκλωσης κλειστού βρόχου των απορριμμάτων συσκευασίας είναι επειγόντως αναγκαίες, δεδομένων των ιστορικών επιπέδων αποβλήτων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη».

Δεν χωρά αμφιβολία ότι το Ε. Κοινοβούλιο και το Ε. Συμβούλιο θα πρέπει να επικεντρωθούν στη βελτίωση των προτάσεων, έτσι ώστε η πραγματική επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση να κλιμακωθεί, αποφεύγοντας τις ψεύτικες λύσεις, υποστηρίζοντας τον ευρωπαϊκό στόχο να καταστούν όλες οι συσκευασίες ανακυκλώσιμες έως το 2030.

Το παραπάνω αποτελεί και απαίτηση των Ευρωπαϊκών Περιβαλλοντικών Οργανώσεων, οι οποίες προχωρούν σε συνεχείς διαπραγματεύσεις, προκειμένου να θεσπιστούν το ταχύτερο οι φιλόδοξοι στόχοι που έχουν τεθεί εξ αρχής, επαναφέροντας μαζί και τις απαιτήσεις οικολογικού σχεδιασμού για την ανακύκλωση, ώστε να αφαιρούνται από την αγορά συσκευασίες που είναι δύσκολο να ανακυκλωθούν.

Bρίσκει έδαφος το «greenwashing»

Οι θεσμοί της Ε.Ε θα πρέπει να αντιληφθούν ότι πλέον οι περισσότεροι από τους μισούς Ευρωπαίους πολίτες ενδιαφέρονται να κάνουν βιώσιμες επιλογές, και αυτό έχει οδηγήσει, όπως είναι φυσικό, σε μια σημαντική αύξηση της ζήτησης οικολογικών προϊόντων και μάλιστα σε περισσότερα από τα τρία τέταρτα των προϊόντων που κυκλοφορούν στην ΕΕ. Και ακριβώς αυτή η ζήτηση είναι ο λόγος που βρίσκει έδαφος το λεγόμενο «greenwashing», μια πρακτική που θα συνεχίσει να επικρατεί όσο η πρωτοβουλία για «πράσινες δεσμεύσεις και αξιώσεις»  απομακρύνεται από τη δέσμη μέτρων για την κυκλική οικονομία.

Η οποιαδήποτε καθυστέρηση στη θέσπιση των αναγκαίων μέτρων, καθώς και σαφών μετρήσιμων απαιτήσεων και κριτηρίων  για τους περιβαλλοντικούς στόχους και τα οικολογικά σήματα, που προφανώς και θα πρέπει να βασίζονται σε ισχυρά πρότυπα και ολιστικές μεθόδους αξιολόγησης, τείνουν να ενισχύσουν τον αθέμιτο ανταγωνισμό στην αγορά των οικολογικών προϊόντων, ενώ παράλληλα περιορίζουν τις δυνατότητες επίτευξης των αρχικών φιλόδοξων στόχων κυκλικής οικονομίας. 

Διαφορετικά, η προβολή ψευδοοικολογικής ταυτότητας θα εξακολουθεί να δημιουργεί όχι μόνο σύγχυση και δυσπιστία μεταξύ των καταναλωτών, αλλά να υπονομεύει τις προσπάθειες των επιχειρήσεων που παρέχουν πραγματικά πράσινα προϊόντα και υπηρεσίες.

Η καθυστέρηση ολοκλήρωσης του οικολογικού σχεδιασμού όλων των προϊόντων των οποίων η παραγωγή συμβάλλει στην έκλυση υψηλών επιπέδων διοξειδίου του άνθρακα (απανθρακοποίηση) είναι εξαιρετικά κακή είδηση γιατί επιβραδύνει την πρόοδο του σχεδίου δράσης για την κυκλική οικονομία και έτσι και την ενδυνάμωση των καταναλωτών και των αγοραστών του δημόσιου τομέα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περαιτέρω καθυστέρηση στο δικαίωμα επισκευής των ηλεκτρονικών ειδών, που έμεινε εκτός της δέσμης μέτρων για την κυκλική οικονομία, παρά την εκτίναξη του κόστους διαβίωσης και τις πολυετείς εκκλήσεις των πολιτών – καταναλωτών για επισκευάσιμα ηλεκτρονικά είδη, οι οποίοι τελικά μένουν απροστάτευτοι, όσον αφορά στις οικονομικά προσιτές και προσβάσιμες επισκευές, σπαταλώντας πολύτιμους πόρους σε ένα αυξανόμενο βουνό επικίνδυνων ηλεκτρονικών αποβλήτων.

Από την Τσεχική στη Σουηδική Προεδρία

Διάγουμε ήδη το έτος 2023 και είναι η στιγμή να πάρει η Ε. Επιτροπή ισχυρότερες αποφάσεις σε άμεση συνεργασία με την Σουηδική Προεδρία, που μόλις ανέλαβε, καλύπτοντας και τα κενά που παρέμειναν από την προηγούμενη Τσεχική Προεδρία, η οποία παρά την πρόοδο που σημείωσε σημειακά στη βιοποικιλότητα, τον καθαρό αέρα και στην επίτευξη πολιτικών συμφωνιών για μια σειρά φακέλων, δεν κατάφερε πολλά στις προσπάθειες για το κλίμα και για τους τομείς της γεωργίας, των υδάτων, των χημικών ουσιών και του κράτους δικαίου.

Κάνοντας έναν απολογισμό οι Ευρωπαϊκές Περιβαλλοντικές Οργανώσεις διαπιστώνουν ότι η Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ δεν σημείωσε επαρκή πρόοδο στα ζητήματα δίκαιης πράσινης μετάβασης, εκεί όπου αυτή καλείται να δημιουργήσει αγορές για καθαρές τεχνολογίες και προϊόντα και αυτό περιορίζει τις ευκαιρίες, τόσο για την ευρωπαϊκή βιομηχανία, όσο και κατά μήκος των αλυσίδων αξίας, σε τομείς όπως η ενέργεια, οι μεταφορές, οι κατασκευές και οι ανακαινίσεις, που γνωρίζουμε σε πόσο σημαντικό βαθμό συμβάλλουν στη δημιουργία βιώσιμων, τοπικών και καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Μια πολλά υποσχόμενη εξέλιξη είναι ότι οι Τσέχοι αναγνώρισαν την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ως ένα ειρηνευτικό σχέδιο, το οποίο με την αυξανόμενη φιλοδοξία μπορεί να βοηθήσει στη μελλοντική ανθεκτικότητα και ασφάλεια της ΕΕ. Στα υπόλοιπα θέματα, ενώ κορυφαία προτεραιότητα της Τσεχικής Προεδρίας ήταν η άμεση και βραχυπρόθεσμη αντίδραση στην ενεργειακή κρίση δεν μπόρεσε να κατευθύνει τις συζητήσεις του Συμβουλίου σχετικά με υιοθέτηση νομοθεσίας έκτακτης ανάγκης και επιπλέον, δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει συμφωνία για τον υποχρεωτικό χαρακτήρα των μέτρων μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας. Επιπλέον, κινήθηκε με ιδιαίτερα χαμηλούς στόχους κατά την αναθεώρηση της οδηγίας για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση.

Οι ελπίδες τώρα τοποθετούνται στην Σουηδική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ (1 Ιανουαρίου-30 Ιουνίου 2023), που ήδη ανέλαβε και για να την καλωσορίσει, η EEB δημοσίευσε 10 πράσινες δοκιμασίες που έθεσε στην σουηδική Προεδρία, καθώς ολοκληρώνει την τριάδα των Προεδριών που ξεκίνησαν η Γαλλία και η Τσεχία, καθώς οι τελευταίοι έξι από αυτούς τους δεκαοκτώ μήνες είναι απολύτως αναγκαίοι για να βελτιωθεί ουσιαστικά η δέσμευση της ΕΕ για την αντιμετώπιση των τριπλών κρίσεων του κλίματος, της βιοποικιλότητας και της ρύπανσης και για να καταστεί τελικά η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία η βάση του μετασχηματισμού που χρειάζεται η Ευρώπη.

Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι ο πρωθυπουργός της Σουηδίας και Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ανέφερε ότι μεταξύ των τεσσάρων προτεραιοτήτων που έθεσε είναι η πράσινη και ενεργειακή μετάβαση παράλληλα με τις δημοκρατικές αξίες και το κράτος δικαίου, επισημαίνοντας ότι θα εργαστεί για «Μια Ευρώπη πιο πράσινη, πιο ασφαλή και πιο ελεύθερη», καθώς επίσης ότι η πράσινη μετάβαση αγγίζει τη μακροπρόθεσμη ανταγωνιστικότητά της ΕΕ και ως εκ τούτου οι ευρωπαϊκές εταιρείες χρειάζονται καλές συνθήκες και ομοιογενείς κανόνες για να μπορούν να ανταγωνιστούν.

Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία ότι μια αδύναμη Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία θα οδηγήσει σε αδυναμία αντιμετώπισης των σημαντικών προκλήσεων που έπονται για τα έτη 2030, 2040 και 2050 και αυτό η Σουηδία το αντιλαμβάνεται και θέλει να προχωρήσει την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, να θέσει σε εφαρμογή μέτρα που θα λειτουργήσουν ως καταλύτης για μια δίκαιη πράσινη μετάβαση και να εξασφαλίσει ένα μέλλον όπου θα είναι δυνατή η διασφάλιση της ευημερίας των επόμενων γενεών με βάση εναρμονισμένα πρότυπα εγκεκριμένα από τους ευρωπαϊκούς οργανισμούς τυποποίησης (CENELEC και CEN) ώστε να υπάρξει επιτέλους και το τεκμήριο συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις των μέτρων εφαρμογής.

Επιδιώκεται έτσι συστηματικά και η υποχρεωτική ανάλυση κινδύνων, ώστε να διασφαλίζεται ότι τα προϊόντα που διατίθενται στην αγορά και μάλιστα αυτά με το χαρακτηρισμό «Οικολογικά προϊόντα», τηρούν ορισμένους κανόνες καθιερώνοντας την «αξιολόγηση της συμμόρφωσης», διαδικασία που θα πρέπει να διεξάγεται τόσο κατά το στάδιο του σχεδιασμού όσο και κατά το στάδιο της παραγωγής.

*Μαργαρίτα Καραβασίλη, Αρχιτέκτων – Πολεοδόμος – Χωροτάκτης

Μέλος ΔΣ Εθελοντικής Οργάνωσης ECOCITY, που συμμετέχει στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό EEB 

τ. Ειδική Γραμματέας Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας, ΥΠΕΚΑ