Συγγρού – Πειραιώς: έργα πολιτισμού και οι δημιουργοί τους στους δύο άξονες

Από τον Βασίλη Σγούτα*

Η Αθήνα είναι τυχερή να έχει δύο άξονες πολιτισμού με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά – την Λεωφόρο Συγγρού και την Οδό Πειραιώς. Συνδετικός κρίκος η ιστορική Πανεπιστημίου. Και γιατί όχι μια λεωφορειακή γραμμή με αφετηρία την εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ, και μέσω της τριλογίας στην Πανεπιστημίου, να καταλήγει στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά;

Λεωφόρος Συγγρού, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Άξονες πολιτισμού

Η Λεωφόρος Συγγρού και η Οδός Πειραιώς είναι δύο άξονες πολιτισμού με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ενώ η σταδιακή μεταβολή της Λεωφόρου Συγγρού συντελείται χωρίς καθοριστικές νομοθετικές παρεμβάσεις, αντίθετα, η συνεχιζόμενη μεταβολή της Οδού Πειραιώς σε πολιτιστικό, αλλά όχι μόνο, άξονα, έχει αφετηρία το 1995 και τη μελέτη του ΥΠΕΧΩΔΕ για την ανάπλασή της και την ανάδειξη της ταυτότητάς της.

Η Λεωφόρος Συγγρού, μια αναπνοή από την Ακρόπολη και το Ολυμπιείο, στεγάζει σημαντικά κτήρια πολιτισμού. Το, τοπόσημο πια, ΚΠΙΣΝ έχει γίνει ένας διαδραστικός πολυχώρος πολιτισμού, η αινιγματική, στην εξωτερική απλότητά της, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, μια πραγματική στέγη ποικίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων. Και πλησιάζοντας προς το κέντρο, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, εν μέρει μέσα στο κέλυφος του εργοστασίου Φιξ των αναμνήσεων. Παρενθετικά στα μεγάλα κτήρια, ο υπόγειος κινηματογράφος Μικρόκοσμος, καταφύγιο ποιοτικών ταινιών, δίνει κι αυτός το στίγμα του. Όπως και ο Άγιος Σώστης, φερμένος ολόκληρος από την Διεθνή Έκθεση του Παρισιού το 1900, μας θυμίζει, με τους λιθόκτιστους τοίχους και τα χυτοσίδηρα στοιχεία του, κατασκευαστικές μεθόδους άλλων εποχών.

Οδός Πειραιώς, Μουσείο Μπενάκη

Κύριο χαρακτηριστικό της Οδού Πειραιώς είναι η συνύπαρξη κτηρίων πολιτισμού με κατοικία, ψυχαγωγία, εμπορικές χρήσεις και βιομηχανικά κτήρια. Χωρίς εμφανή λογική, εναλλάσσονται, σε όλο το μήκος του δρόμου, κτήρια του ιδιωτικού τομέα με κτήρια πολιτιστικών φορέων και με αξιοποιήσεις βασισμένες στη συνέργεια φορέων δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Παρ’ όλη την αλληλουχία λειτουργικά και αισθητικά ασύμβατων μεταξύ τους κτηρίων, το μέχρι σήμερα τελικό αποτέλεσμα δικαιώνει τις θεσμικές επιλογές της Πολιτείας.

Στον ίδιο άξονα συναντάμε τη Δημοτική Πινακοθήκη και το Μουσείο Μπενάκη, έναν πολυχώρο εκθέσεων, δράσεων και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Και μετά, στην καρδιά του Ταύρου, το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, έναν τόπο έκφρασης και συνάντησης νέων καλλιτεχνών, μια ανοιχτή αγκαλιά στην κοινωνία. Ακολουθούν η ανανεωμένη, όχι μόνο αρχιτεκτονικά, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, το ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού με την πολυσχιδή προσφορά του, και στο 260, σε προσαρμοσμένους βιομηχανικούς και υπαίθριους χώρους, οι εγκαταστάσεις του Φεστιβάλ Αθηνών, που σήμερα αποτελούν πόλο έλξης για ολόκληρο το Φεστιβάλ. Και, μετά το ποτάμι, το Σχολείο της Ειρήνης Παππά. Σε κομβικό σημείο, στην αρχή της Πειραιώς, συνυπάρχουν ο Κεραμεικός και, στην απέναντι πλευρά του δρόμου, ο πολυχώρος της Τεχνόπολης με το βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου. Στις παρυφές της Πειραιώς, το Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνας Μερκούρη, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος, η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων και τα θέατρα στου Ψυρρή. Η απαρίθμηση των ποικίλων πολιτιστικών δραστηριοτήτων, επί της Πειραιώς και γύρω της, δίνει την εικόνα ένα ζωντανού πολυπυρηνικού κύτταρου που δεν θα σταματήσει να εμπλουτίζεται. Όπως στον Ταύρο, όταν αρχίσουν να υλοποιούνται τα σχέδια για την ανάπλαση της μεγάλης και πλούσιας σε διατηρητέα κτίσματα έκτασης των Νέων Σφαγείων. Και ίσως, μια μέρα, αποτελέσει η Οδός Πειραιώς και την αφετηρία για την ανάδειξη της Ιεράς Οδού μέχρι τα Ελευσίνια Ιερά.

Ένας γραμμικός, όμως, άξονας, όπως η Πειραιώς, δεν αρκεί, όσο σημαντικά κι αν είναι τα μεμονωμένα κτήρια που κατασκευάζονται. Για να έχει πραγματική ζωντάνια, θα πρέπει να έχει οργανική σύνδεση με την «ενδοχώρα» του, όπως γίνεται στο Γκάζι. Αλλά και όπου υπάρχει κατοικία, το δέσιμο του άξονα με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο γίνεται πολύ πιο άμεσο. Ο Δήμος Ταύρου είναι το μόνο σημείο της όλης διαδρομής όπου η Οδός Πειραιώς περνάει μέσα από συνεκτικό ιστό κατοικίας, ανοίγοντας τον δρόμο για μια άλλη σχέση πολιτιστικών επενδύσεων με δράσεις τοπικών κοινωνιών.

Η Αθηναϊκή Τριλογία

Πολλοί αρχιτέκτονες έχουν βάλει την υπογραφή τους στα πολιτιστικά κτήρια των δύο δρόμων. Όπως, ανεβαίνοντας τη Συγγρού, ο Renzo Piano, η Architecture Studio και η 3KS Στυλιανίδης. Και κατεβαίνοντας την Πειραιώς, η Μαρία Κοκκίνου και ο Ανδρέας Κούρκουλας, οι Βασίλης και Δημήτρης Σγούτας, ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη, και οι Ναταλία Ευφραίμογλου, Γιώργος Ανδρεάδης και Γιάννης Τσιώμης. Ο πολιτιστικός αυτός άξονας προσφέρεται ιδιαίτερα για ποικίλες αρχιτεκτονικές γραφές, οπότε το μέλλον σίγουρα μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Διότι η Οδός Πειραιώς αποτελεί γόνιμο έδαφος για καινοτόμο αρχιτεκτονική χωρίς αισθητικούς φραγμούς.

Συνεχιζόμενο πρόβλημα παραμένει η συγκοινωνία. Στη Συγγρού μπορεί να είναι σε ανεκτά επίπεδα, αλλά σίγουρα όχι για το ΚΠΙΣΝ. Η Πειραιώς πάσχει. Και για έναν πρόσθετο λόγο. Οι υφιστάμενες αραιές λεωφορειακές γραμμές δεν εκτείνονται πέρα από την Ομόνοια. Αντάξια της αυξανόμενης πολιτιστικής προσφοράς των δύο δρόμων, θα ήταν μια ειδική λεωφορειακή γραμμή, με σύγχρονα, διακριτού χρώματος, ηλεκτρικά λεωφορεία και με ώρες λειτουργίας συμβατές με τις ώρες λειτουργίας των κτηρίων πολιτισμού. Μια πολιτιστική λεωφορειακή γραμμή με αφετηρία κοντά στην εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ που οδηγεί στο παραλιακό μέτωπο και, μέσω του Ολυμπιείου και της Αθηναϊκής Τριλογίας στην Πανεπιστημίου, θα τερμάτιζε στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, περνώντας από τον προγραμματισμένο νέο σταθμό ΗΣΑΠ στην απόληξη της Πειραιώς.

*Βασίλης Σγούτας: Αρχιτέκτων. Μετά την Νότιο Αφρική και το Ιράκ, σταδιοδρομεί από το 1961 ως εταίρος του Κώστα Σγούτα και από το 1999 με τον Δημήτρη Σγούτα. Αντιπρόεδρος ΣΑΔΑΣ 1983-1984, μέλος Αντιπροσωπείας ΤΕΕ 1984-2006, Πρόεδρος Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) 1999-2002, και από το 2019 Επίτιμος Πρόεδρός της. Το 2007 θεσπίστηκε το Vassilis Sgoutas Prize το οποίο απονέμεται ανά τριετία σε αρχιτέκτονες με έργο σε περιοχές κάτω από το όριο της φτώχειας. Το βιβλίο του A Journey with the Architects of the World (Jovis Verlag, 2017) έχει μεταφραστεί στην κινεζική.

-Πηγή του κειμένου είναι το βιβλίο του Βασίλη Σγούτα με τίτλο: «Ένας Αθηναίος για την πόλη του» από  τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ

-Φωτογραφίες: Χαράλαμπος Λουιζίδης, Κατερίνα Γληνού.

-Eξώφυλλο: Βάσω Αβραμοπούλου / Α4 Design