Τα χρηματοδοτικά εργαλεία για την ανακύκλωση – Έργα άνω του 1 δις ευρώ στους δήμους

Ανοιχτή η απειλή υψηλών τελών ταφής απορριμμάτων στους δήμους- Οι γκρίζες ζώνες στη διαχείριση των απορριμμάτων –Στόχοι 16.000 θέσει εργασίας και αύξηση ετήσιου κύκλου εργασιών κατά 1,6 δις ευρώ.

 Στο μέσον σχεδόν της κανονικής περιόδου του ΕΣΠΑ 2014 – 2020 τα υπουργεία Περιβάλλοντος και Οικονομίας ενεργοποιούν  το σύνολο των πόρων που προβλέπονται για τη διαχείριση απορριμμάτων, συνολικού ύψους άνω του1 δισ. ευρώ και με το νέο νομοσχέδιο για την ανακύκλωση, που κατέθεσε το ΥΠΕΝ για να αρχίσει η επεξεργασία του στη Βουλή, η σκυτάλη των εξελίξεων περνάει στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Αλλάζει το μοντέλο διαχείρισης των  απορριμμάτων και παράλληλα με τα χρηματοδοτικά εργαλεία για έργα ορθολογικής διαχείρισης των απορριμμάτων και ανακύκλωσης, προβλέπονται για τους δήμους, τους δημότες και τους εμπλεκόμενους φορείς  κίνητρα και αντικίνητρα, ώστε να στραφούν στην ανακύκλωση. Στόχος του νομοσχεδίου είναι   σύμφωνα με τις Ευρωπαϊκές οδηγίες, η ανακύκλωση, επαναχρησιμοποίηση των αστικών απορριμμάτων σε ποσοστό 50 % στη δημοτική σφαίρα, με διαλογή στην πηγή, σε επίπεδο ΟΤΑ. Και η πολύ υψηλή στόχευση στην ανακύκλωση με χωριστή συλλογή οργανικών / ζυμώσιμων αποβλήτων.

Σε αυτή την λογική, το υπουργείο Περιβάλλοντος παράλληλα με τα κίνητρα και τις χρηματοδοτήσεις προς τους δήμους για έργα ανακύκλωσης επισείει και την απειλή των υψηλών τελών υγειονομικής ταφής των απορριμμάτων.

Η σημερινή εικόνα της ανακύκλωσης σύμφωνα με τα στοιχεία του ΥΠΕΝ είναι απογοητευτική, ιδιαίτερα των αστικών απορριμμάτων: Το μεγαλύτερο μέρος των δημοτικών αποβλήτων της Ελλάδας καταλήγει σε χώρους υγειονομικής ταφής (81 %, έναντι 31 % κατά μέσο όρο για την ΕΕ-28), ενώ μόλις το 16 % ανακυκλώνεται (ΕΕ 27 %) και 3 % λιπασματοποιείται (ΕΕ 15 %).

Το ΥΠΕΝ λοιπόν, με το νέο νομοσχέδιο για την ανακύκλωση προαναγγέλλει ότι θα υπάρξει «σταδιακή αύξηση των φόρων υγειονομικής ταφής με στόχο τη σταδιακή κατάργηση της υγειονομικής ταφής των ανακυκλώσιμων και αξιοποιήσιμων αποβλήτων. Θα ανοίξει ένας κύκλος συζήτησης με τους ΟΤΑ και την ΚΕΔΕ για την εισαγωγή σταδιακά του φόρου ταφής, στοχεύοντας κύρια στη χωριστή συλλογή οργανικών αποβλήτων (τρόφιμα – ζυμώσιμα)».

Σημειώνεται ότι η επιβολή υψηλών τελών ταφής απορριμμάτων είναι θεσμοθετημένη από το 2012. Παρά το γεγονός ότι είχε προγραμματιστεί  να εφαρμοστεί από την 1η Ιανουαρίου 2016 επί της ουσίας παραμένει ανενεργή. Αυτό συμβαίνει διότι με την δραματική κατάσταση, που εξακολουθεί να υπάρχει στον τομέα της διαχείρισης των απορριμμάτων,  η διάταξη του νόμου 4042/2012 που επιβάλλει πρόσθετο ειδικό τέλος και οδηγεί σε εκτίναξη το κόστος ταφής, με ένα πρόσθετο κόστος άνω των 60 εκατ. ευρώ ετησίως  θα ήταν ικανή να τινάξει τα οικονομικά των δήμων στον αέρα και τα δημοτικά τέλη σε δυσθεώρητα ύψη.

Συγκεκριμένα, ο νόμος του 2012 ορίζει επιβολή πρόσθετου τέλους 35€/τόνο από το πρώτο έτος εφαρμογής του και ετήσια αύξηση 5€/τόνο, έως του ποσού των 60€/τόνο, για την ταφή αποβλήτων που δεν έχουν υποστεί εργασίες επεξεργασίας (διαλογή, ανακύκλωση κ.λπ.).

Εκτιμάται ότι αν εφαρμοστεί, το κόστος ταφής στους δήμους της Αττικής σχεδόν θα διπλασιαστεί από τα 45€/τόνο στα 80€/τόνο και θα υπερδιπλασιαστεί στους δήμους του ευρύτερου πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, από τα 23€/τόνο στα 58€/τόνο.

Τα χρηματοδοτικά εργαλεία για τη διαχείριση των απορριμμάτων

Στη μάχη της ανακύκλωσης σημαντικοί πόροι του ΥΜΕΠΕΡΑΑ και του ΕΠΑΝΕΚ διατίθενται για Διαλογή στην Πηγή. Επένδυση στη χωριστή αποκομιδή, στη διαλογή και στην ανακύκλωση (συμπεριλαμβανομένης της λιπασματοποίησης) τα αμέσως προσεχή έτη, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος ανακύκλωσης του 2020.  Στο ΕΣΠΑ 2014-2020 διατίθενται για τη διαχείριση στερεών αποβλήτων συνολικά 1.028,5 Μ€. Τα 917,2 Μ€ διατίθενται για τα ΑΣΑ (υποδομές των ΠΕΣΔΑ) και τα 111,2 Μ€ για διαχείριση βιομηχανικών ή επικινδύνων αποβλήτων και αποκατάσταση ρυπασμένων χώρων. Θα διατεθούν επιπλέον 40 Μ€ από το ΠΔΕ για έργα αποκατάστασης ανεξέλεγκτων χωματερών (ΧΑΔΑ) και  για μελέτες έργων ΟΤΑ. Από τα 917,2 Μ€ των ΑΣΑ, τα 142 Μ€ προορίζονται για δράσεις των Δήμων (διαλογή στην πηγή και δημοτική κομποστοποίηση) και τα 775,2 Μ€ για δράσεις των ΦοΔΣΑ (επεξεργασία συμμείκτων).

Αναλυτικά σύμφωνα με επίσημες ανακοινώσεις των υπουργείων Οικονομίας και Περιβάλλοντος οι διατιθέμενοι πόροι έχουν ως εξής:

-Από το  ΕΣΠΑ 2014 – 2020 ενεργοποιείται  το σύνολο των πόρων που προβλέπονται για τη διαχείριση απορριμμάτων, συνολικού ύψους περίπου 1 δισ. ευρώ.

-Από το 1 δις ευρώ του ΕΣΠΑ για απορρίμματα τα 877 εκατομμύρια ευρώ αφορούν έργα και δράσεις διαχείρισης οικιακών (αστικών) απορριμμάτων, ενώ τα υπόλοιπα 120 και πλέον εκατομμύρια έργα για τη διαχείριση βιομηχανικών και επικίνδυνων αποβλήτων αλλά και την αποκατάσταση ιστορικά ρυπασμένων χώρων.

-Από  το τομεακό πρόγραμμα ΥΜΕΠΕΡΑΑ (Υποδομές Μεταφορών, Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξης) προβλέπονται 273 εκατομμύρια ευρώ για ολοκληρωμένες παρεμβάσεις στη διαχείριση απορριμμάτων. Για το συγκεκριμένο πρόγραμμα έχει βγει ήδη η προκήρυξη και προβλέπονται, πέρα από τις ολοκληρωμένες παρεμβάσεις και έργα για Πράσινα Σημεία και διαχείριση βιοαποβλήτων. Μέχρι στιγμής έχουν ενταχθεί έργα ύψους 140 εκατομμυρίων ευρώ απ΄ τη συγκεκριμένη πρόσκληση, σε όλη τη χώρα, ενώ έχουν υπογραφεί ή υπογράφονται το επόμενο διάστημα οι σχετικές συμβάσεις ενώ για κάποια από αυτά ξεκινάει ήδη η υλοποίησή τους ενώ πρόσφατα ξεκίνησε το εργοστάσιο επεξεργασίας απορριμμάτων (ΜΕΑ) στη Δυτική Μακεδονία.

-Στο μεταξύ το Υπουργείο Οικονομίας εκχωρεί 150 εκατομμύρια ευρώ στο ΠΕΠ Αττικής για έργα διαχείρισης απορριμμάτων σε ολόκληρη την Περιφέρεια Αττικής και η σχετική υπουργική απόφαση θα ολοκληρωθεί τις επόμενες ημέρες.

-Είναι έτοιμες  δύο ακόμη προσκλήσεις ύψους 60 εκατομμυρίων ευρώ για ένταξη και χρηματοδότηση ώριμων έργων, ενώ έχουν προβλεφθεί ακόμη 10 εκατομμύρια ευρώ από το ΥΜΕΠΕΡΑΑ για ωρίμανση έργων διαχείρισης απορριμμάτων (δηλαδή για τις απαραίτητες μελέτες και υποστηρικτικές εργασίες της δημόσιας διοίκησης).

Με ακόμη 10 εκατομμύρια ευρώ τα Τοπικά Σχέδια Διαχείρισης Απορριμμάτων των Δήμων.

-Από  τη ρήτρα αναθεώρησης του ΕΣΠΑ που θα λάβει η χώρα μας στο 2ο εξάμηνο του 2017 θα δοθούν ακόμη 51 εκατομμύρια ευρώ, προκειμένου να ενισχυθεί ο προϋπολογισμός των προσκλήσεων που ήδη έχουν βγει.

-Από  το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Επιχειρηματικότητα, Ανταγωνιστικότητα, Έρευνα Καινοτομία» (ΕΠΑΝΕΚ) θα εκδοθεί τον Σεπτέμβρη πρόσκληση προς τους δήμους όλης της χώρας για Πράσινα Σημεία, ύψους 24 εκατομμυρίων ευρώ.

-Σύντομα θα προκηρυχθεί το πρόγραμμα για την περιβαλλοντική βιομηχανία, με προϋπολογισμό 20 εκατομμύρια ευρώ που αφορούν τη δραστηριοποίηση ιδιωτικών επιχειρήσεων στους τομείς της ανακύκλωσης και αξιοποίησης αποβλήτων.

Οι στόχοι

Κεντρικός στόχος της αλλαγής μοντέλου της διαχείρισης των απορριμμάτων, με στροφή στην ανακύκλωση είναι η δημιουργία 16.000 νέων θέσεων εργασίας και αύξηση του ετήσιου κύκλου εργασιών του τομέα διαχείρισης αποβλήτων κατά 1,6 δις ευρώ.

• Η εθνική πολιτική για τα απόβλητα για το 2020 είναι :
• Τα κατά κεφαλή παραγόμενα απόβλητα να έχουν μειωθεί δραστικά,
• Η προετοιμασία προς επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωση με χωριστή συλλογή ανακυκλώσιμων – βιοαποβλήτων  να εφαρμόζεται στο 50% του συνόλου των ΑΣΑ (σήμερα 20%),
• Η  ανάκτηση ενέργειας να αποτελεί συμπληρωματική μορφή διαχείρισης, όταν έχουν εξαντληθεί τα περιθώρια κάθε άλλου είδους ανάκτησης, και
• Η υγειονομική ταφή να αποτελεί την τελευταία επιλογή και να έχει περιοριστεί σε λιγότερο από το 30% του συνόλου των ΑΣΑ (σήμερα 80%).

Οι   γκρίζες ζώνες στη διαχείριση των απορριμμάτων

Πάντως η σημερινή εικόνα της διαχείρισης των απορριμμάτων, που το υπουργείο Περιβάλλοντος φιλοδοξεί με το  νέο νομοσχέδιο όχι μόνον να θεραπεύσει αλλά να ανατρέψει είναι απολύτως απογοητευτική. Σύμφωνα λοιπόν με το ΥΠΕΝ,  οι γκρίζες ζώνες της σημερινής πραγματικότητας στον τομέα της διαχείρισης των απορριμμάτων έχουν ως εξής:

• 16 χρόνια από τον 2939/01, ο οποίος πρέπει να αξιολογηθεί και να επικαιροποιηθεί γιατί δεν μπορεί να στηρίξει τις νέες απαιτήσεις.  Ο 2939/2001 (που καθυστερημένα και ελλιπώς εφαρμόσθηκε), είναι πλέον αναντίστοιχος με τις απαιτήσεις και στόχους του ΕΣΔΑ, ανεπαρκής ως προς τις βασικές αρχές της οδηγίας 2008/98/ΕΕ και της κυκλικής οικονομίας (στόχοι, ορισμοί, ιεράρχηση, ρόλος Δήμων, κίνητρα/οφέλη πολιτών, αλλαγή οδηγίας 94/62, νέα οδηγία αποβλήτων).
• Η σημερινή εικόνα της Ανακύκλωσης δεν είναι καθόλου ικανοποιητική, ιδιαίτερα των αστικών απορριμμάτων: Το μεγαλύτερο μέρος των δημοτικών αποβλήτων της Ελλάδας καταλήγει σε χώρους υγειονομικής ταφής (81 %, έναντι 31 % κατά μέσο όρο για την ΕΕ-28), ενώ μόλις το 16 % ανακυκλώνεται (ΕΕ 27 %) και 3 % λιπασματοποιείται (ΕΕ 15 %). Ειδικά η «καθαρή» ανακύκλωση δημοτικών απορριμμάτων πανελλαδικά (χωρίς ΒΕΑΣ), δηλαδή οι μπλε κάδοι, οι μικρές μπαταρίες και οι οικιακές ηλεκτρικές συσκευές, μετά από 16 χρόνια εφαρμογής της ανακύκλωσης, λειτουργίας των ΣΕΔ, του ΕΟΑΝ και άλλων υπηρεσιών, δεκάδες συνέδρια, χιλιάδες εργατοώρες, πολλές μελέτες και εμπειρογνωμοσύνες, εκστρατείες ενημέρωσης και δαπάνη δεκάδων εκατομμυρίων, είναι μόνο 4,69% ενώ ακόμα λιγότερη είναι η ανακύκλωση συσκευασιών που εμπεριέχονται στα δημοτικά απόβλητα. Το 2016 στην Ελλάδα ανακυκλώθηκαν 15,81 kg/κάτοικο όταν ο Ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 110 kg/κάτοικο.
• Απαιτούνται νέες στρατηγικές, πολιτικές και στόχοι, απαίτηση για ανακύκλωση υψηλής ποιότητας με διαλογή στην πηγή, ανάπτυξη μικρής επιχειρηματικότητας (επαναχρησιμοποίηση, επισκευές, βιομηχανική συμβίωση, αύξηση κύκλου ζωής υλικών και παραγωγικότητας πόρων). Ελαχιστοποίηση υγειονομικής ταφής και ανάκτηση υλικών και ενέργειας.
• Αναγόρευση Δήμων ως βασικού μοχλού της αναβάθμισης της διαχείρισης αποβλήτων (πρόληψη, επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση) προς όφελος του περιβάλλοντος με παράλληλη μείωση κόστους διαχείρισης και ανταποδοτικών τελών.Μέχρι σήμερα η υποστήριξή τους είναι υποτυπώδης, με χαμηλή έως μηδενική χρηματοδότηση, ανυπαρξία κινήτρων για τους ίδιους και τους δημότες, έλλειψη νομοθετικών ρυθμίσεων ώστε να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την διαχείριση των αστικών τους αποβλήτων και να μην είναι απλώς συλλέκτες αυτών.
• Ανυπαρξία ουσιαστικά κομποστοποίησης (3%) και χωριστής διαλογής οργανικών. Έμφαση στην πρόληψη, ειδικά της σπατάλης τροφίμων (ΣΒΑ 12.3 ΟΗΕ 50%).
• Δυσλειτουργίες ΣΕΔ, μη επίτευξη στόχων, φαινόμενα αδιαφάνειας, στρέβλωσης της αγοράς, υπέρμετρη συσσώρευση αδρανών οικονομικών πόρων στα ΣΕΔ (Εκθεση Ρακιτζή 2014). Η εισφοροδιαφυγή των υπόχρεων παραγωγών ξεπερνά το 40%, ενώ η συσσώρευση ταμειακά διαθέσιμων αποθεματικών ανέρχεται σε 64 εκατ. Ευρώ, όσο περίπου είναι και ο ετήσιος όγκος ειφορών, τα έσοδα των ΣΕΔ δηλαδή.  Υπάρχει ανάγκη εξορθολογισμού και διαφάνειας, σύμφωνα και με σαφείς κοινοτικές κατευθύνσεις και μείωση της σπατάλης και των υπέρογκων αμοιβών.
• Ο ΕΟΑΝ με την υφιστάμενη δομή και διάρθρωσή του δεν ανταποκρίθηκε στο σχεδιασμό της ανακύκλωσης και στον έλεγχο και παρακολούθηση της λειτουργίας των ΣΕΔ. Είναι απών από δράσεις εκπαίδευσης, ενημέρωσης, επικοινωνίας με τους δήμους, έχει αδυναμία ελέγχων. Υπάρχει απουσία εργαλείων καταγραφής, αμφίβολα στοιχεία, δεν έχουμε δεδομένα για την ανακύκλωση και την παραγωγή στερεών αποβλήτων. Πρόβλεψη για αναβάθμιση του ΕΟΑΝ και ενεργό ρόλο στη πρόληψη, επαναχρησιμοποίηση.
• Εφαρμόζονται περιορισμένα προγράμματα διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού που δεν είναι σε θέση να καλύψουν το πλήρες κόστος της χωριστής αποκομιδής και ανακύκλωσης των βασικών ρευμάτων αποβλήτων. Δεν υπάρχουν συστήματα κινήτρων που να ενθαρρύνουν την πρόληψη και τη συμμετοχή στη χωριστή αποκομιδή, ενώ δεν παρέχονται κίνητρα στις τοπικές αρχές για την ανάπτυξη της χωριστής συλλογής.