Τα ΜΜΕ, οι μηχανικοί και η τεχνολογία στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες

Του Νίκου Ηλιάδη*

Ο κόσμος είναι «καλωδιωμένος». Η διαδικασία μαζικής επικοινωνίας είναι τεράστια σε σύγκριση με τη διαπροσωπική ή ομαδική επικοινωνία. Τα μοντέλα μαζικής επικοινωνίας προσδιορίζουν τον αντίκτυπο ή την επίδραση της διαδικασίας μαζικής επικοινωνίας. Ποιος, λέει τι, σε ποιο κανάλι, σε ποιον, με τι αποτέλεσμα. Ποιος είναι ο αποστολέας, το μήνυμα, το κανάλι, ο δέκτης, η επίδραση. Οι Μηχανικοί και η τεχνολογία επιτρέπουν την εύκολη, γρήγορη και φθηνή επικοινωνία με ακρίβεια.

Το μήνυμα που στάλθηκε δεν είναι πάντα το μήνυμα που ελήφθη. Απαιτούνται να «κτίζονται»  κοινά, συστήματα αξιών και κώδικες αναφοράς για να είναι αποτελεσματική η επικοινωνία. Να σημαίνει το μήνυμα τα ίδια πράγματα για όλους. Όσο περισσότερα ξέρουμε για ένα θέμα, τόσο λιγότερο κάνουμε λάθη σχετικά με αυτό.

Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση για αύξηση της αποτελεσματικότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας, και στην καθημερινή διαδικασία ενημέρωσης και επικοινωνίας στο κοινωνικό σύνολο.

Σε μια Δημοκρατία τα δίκτυα μαζικής επικοινωνίας επιτρέπουν στο κοινό και τους εκπροσώπους του να αλληλεπιδρούν σε μια ταχεία, ανταποκρινόμενη, αντιπροσωπευτική βάση. Οι εκλεγόμενοι στην κυβέρνηση και οι κυβερνώμενοι ενημερώνονται και διαμορφώνουν ο ένας τον άλλον χρησιμοποιώντας τη μαζική επικοινωνία.

Οι Μηχανικοί και η τεχνολογία επιτρέπουν την εύκολη, γρήγορη και φθηνή επικοινωνία με ακρίβεια.

Η δυτική κοινή γνώμη διαμορφώνεται από τις ιδέες, τις πληροφορίες και τις αναλύσεις που παρέχονται από τη μαζική επικοινωνία. Τα μέσα ενημέρωσης αποτελούν ισχυρά όργανα σταθερότητας και κοινωνικής προόδου. Η εκπαίδευση διαμορφώνει και μεταβιβάζει αξίες και σε μεγάλο βαθμό και τα μέσα ενημέρωσης.

Η σημερινή εποχή είναι η εποχή της μαζικής επικοινωνίας, και χαρακτηρίζεται από έντονη ανταλλαγή πληροφοριών. Ίσως τίποτα δεν είναι πιο ζωτικό από την κατανόηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε αυτήν την εποχή της μαζικής επικοινωνίας.

Η τηλεόραση έχει γίνει η «baby-sitter» για τους μικρούς και ο μόνιμος σύντροφος για τους ηλικιωμένους και τους μοναχικούς. Οι περισσότεροι βλέπουμε τηλεόραση με το πρωινό, παρακολουθούμε τις βραδινές ειδήσεις, ίσως μια ταινία ή μια εκπομπή αρκετές νύχτες την εβδομάδα ή ένα αθλητικό γεγονός. Η οικογένεια ξοδεύει πολλές ώρες την ημέρα παρακολουθώντας τηλεόραση. Επιπλέον, δύσκολα θα μπούμε στο αυτοκίνητο χωρίς να ανοίξουμε το ραδιόφωνο.

Τα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν αντίκτυπο σε όλο τον κόσμο.

Ο κριτικός καταναλωτής μέσων μαζικής ενημέρωσης μπορεί να βάλει τη μαζική επικοινωνία σε καλύτερη ισορροπία με την πραγματικότητα της ζωής, και να κάνει πιο αποτελεσματική τη χρήση τους.

Η επικοινωνία μεταφέρει κοινωνικές αξίες. Είναι μια σειρά από ενέργειες και διαδικασίες προς έναν συγκεκριμένο στόχο.

-Η διαπροσωπική επικοινωνία περιλαμβάνει την επικοινωνία ενός ατόμου με ένα άλλο άτομο.

-Η ομαδική επικοινωνία περιλαμβάνει ένα άτομο με περισσότερα από ένα άτομα σε στενή φυσική εγγύτητα.

-Η μαζική επικοινωνία περιλαμβάνει έναν ή περισσότερους με μεγάλο αριθμό ατόμων που χρησιμοποιούν ένα μαζικό μέσο επικοινωνίας.

Καθώς προχωράμε στη διαδικασία επικοινωνίας,

* Ο αριθμός των ατόμων που συμμετέχουν αυξάνεται θεαματικά από ένα άτομο σε εκατομμύρια άτομα.

* Τα μηνύματα σε πολλούς γίνονται λιγότερο προσωπικά και πιο γενικά σε περιεχόμενο.

* Τα άτομα που εμπλέκονται διαχωρίζονται σωματικά και συναισθηματικά.

* Οι σύνθετοι οργανισμοί και η πολύπλοκη τεχνολογία γίνονται απολύτως απαραίτητα για να είναι δυνατή η διαδικασία της επικοινωνίας .

Η επικοινωνία από το άτομο σε άτομο, σε ομάδα, σε μεγάλη μάζα ανθρώπων

Καθώς προχωρούμε στη διαδικασία της επικοινωνίας που σημαίνει την επικοινωνία με μεγάλο αριθμό ατόμων, απαιτούνται ισχυρότερα, αποτελεσματικότερα, υψηλοτέρου επιπέδου και περισσότερο πολύπλοκα τεχνολογικά μέσα.

Το μήνυμα που στάλθηκε δεν είναι πάντα το μήνυμα που ελήφθη. Απαιτούνται να «κτίζονται»  κοινά, συστήματα αξιών και κώδικες αναφοράς για να είναι αποτελεσματική η επικοινωνία. Να σημαίνει το μήνυμα τα ίδια πράγματα για όλους.

Κανονικά, το ποσοστό επικάλυψης είναι πολύ μεγαλύτερο στη διαπροσωπική επικοινωνία. Ως εκ τούτου, οι φορείς μαζικής επικοινωνίας συνήθως τείνουν να γενικεύουν έτσι ώστε να υπάρχουν όσο το δυνατόν περισσότερο κοινά πράγματα / έννοιες, με το ευρύτερο κοινό στο οποίο απευθύνονται.

Στην διαπροσωπική επικοινωνία, το κοινό πλαίσιο αναφοράς μεταξύ του αποστολέα του μηνύματος και του δέκτη είναι μεγαλύτερο, συγκριτικά με το κοινό πλαίσιο αναφοράς του αποστολέα και της Μάζας, που επιδιώκεται με την επικοινωνία.

Τα μοντέλα μαζικής επικοινωνίας προσδιορίζουν τον αντίκτυπο ή την επίδραση της διαδικασίας μαζικής επικοινωνίας. Ποιος, λέει τι, σε ποιο κανάλι, σε ποιον, με τι αποτέλεσμα. Ποιος είναι ο αποστολέας, το μήνυμα, το κανάλι, ο δέκτης, η επίδραση.

«Θόρυβοι», που εμποδίζουν την επικοινωνία

Μεταξύ του αποστολέα και του δέκτη, μερικές φορές υπάρχουν θόρυβοι που εμποδίζουν την επικοινωνία. Διαφορετικά συστήματα αξιών, παράδοση, θρησκεία, μορφωτικό επίπεδο, κυρίαρχα κοινωνικά χαρακτηριστικά είναι μερικοί από αυτούς τους θορύβους που εμποδίζουν ή διαφοροποιούν το αποτέλεσμα μιας επικοινωνίας.

Η πηγή και ο πομπός θεωρούνται ως το σημείο που δημιουργούν το αρχικό μήνυμα από τον δημιουργό του μηνύματος. Το κανάλι γίνεται ένα μαζικό μέσο, μέσω του οποίου περνούν οι πληροφορίες. Ο δέκτης λειτουργεί ως αποδέκτης και αποκωδικοποιητής πληροφοριών, μετατρέποντας τα φυσικά στοιχεία της πληροφορίας σε μήνυμα. Ο προορισμός λειτουργεί για την αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων για να τους δώσει την ερμηνεία του δέκτη.
Ο θόρυβος μπορεί να παρέμβει σε οποιοδήποτε σημείο της διαδικασίας μαζικής επικοινωνίας και δεν ταυτίζεται αποκλειστικά με το κανάλι ή το μέσο.

Οι φύλακες της «ΠΥΛΗΣ» στα μοντέλα επικοινωνίας

Ορισμένα μοντέλα επικοινωνίας δίνουν έμφαση στο ρόλο των λειτουργών / ελεγκτών της πύλης/ πόρτας στη διαδικασία μαζικής επικοινωνίας.

Οι ελεγκτές αυτοί είναι οι τρόποι και τα άτομα και οι οργανισμοί εντός του συστήματος πολυμέσων, που αποφασίζουν ποια μηνύματα θα μεταδοθούν και το περιεχόμενο που πρόκειται να τροποποιηθεί ή να διαγραφεί. Ποιο μήνυμα θα περάσει από την «Πύλη».

O φύλακας της πύλης (gatekeeper) χρησιμεύει ως ελεγκτής και επιλέγει μηνύματα και τα μεταδίδει στους δέκτες από τον αποστολέα. Οι φύλακες της πύλης (gatekeeper) μπορούν να ενισχύσουν ή να παρεμποδίσουν τα μηνύματα που στέλνει ο αποστολέας πριν το περιεχόμενο φτάσει στο κοινό, επειδή ο φύλακας ( gatekeeper) παρεμβάλλεται μεταξύ τους με τη δυνατότητα τροποποίησης του περιεχομένου του μηνύματος.

Οι απαντήσεις του κοινού (feedback) μπορεί να πάνε απευθείας στον αποστολέα ή να αναφέρονται μέσω του φύλακα της πύλης (gatekeeper) στον αποστολέα. Στην πραγματικότητα, ο φύλακας της πύλης στέκεται μεταξύ του αποστολέα και του παραλήπτη και εξαρτώνται και οι δύο από αυτόν τον ενδιάμεσο.

Πολλοί παράγοντες επηρεάζουν το μήνυμα καθώς μεταδίδεται στο κοινό που απευθύνεται. Αυτοί οι παράγοντες είναι τα συστατικά της συνολικής διαδικασίας:

-Το είδος των «επικοινωνιολόγων», που δημιουργούν το μήνυμα,

-Οι κώδικες επικοινωνίας που χρησιμοποιούν,

-Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και η τεχνολογία που χρησιμοποιούν,

-Οι κανονισμοί επικοινωνίας που ισχύουν και το είδος και η μόρφωση αυτών που τους εφαρμόζουν,

-Τα φίλτρα επικοινωνίας που ισχύουν,

-Τα ακροατήρια στα οποία απευθύνονται ,

-Τα αποτελέσματα επικοινωνίας που επιτυγχάνονται.

Στη μαζική επικοινωνία είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατο για ένα άτομο να είναι ο μοναδικός αποστολέας. Οι υπεύθυνοι επικοινωνίας στη μαζική επικοινωνία είναι ένας όμιλος ετερογενών δραστηριοτήτων ή ομάδα ατόμων, που το καθένα εκτελεί μια εξειδικευμένη εργασία.

Κάθε μαζικό μέσο εξυπηρετεί μια ποικιλία λειτουργιών ή πιο σωστά, χρησιμοποιείται από άτομα και ομάδες για την εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών. Στην ουσία αυτές οι χρήσεις και οι λειτουργίες είναι το περιεχόμενο της μαζικής επικοινωνίας.

-Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης χρησιμεύουν ως όργανο δημόσιας πειθούς. Κυβερνητικοί φορείς, επιχειρήσεις, εταιρείες, ομάδες πίεσης και άτομα επιδιώκουν να δημιουργήσουν ή να βελτιώσουν σχέσεις μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης.

-Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης χρησιμοποιούνται στη διαδικασία μάρκετινγκ και διανομής του οικονομικού μας συστήματος. Η διαφήμιση ενημερώνει το κοινό για τα νέα προϊόντα, το πείθει για την αξία τους και το πείθει να αγοράσει.

-Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κάνουν τους ανθρώπους να χαλαρώνουν κατά τον ελεύθερο χρόνο τους. Διασκεδάζουν καθώς ενημερώνουν, αναλύουν, πείθουν, εκπαιδεύουν και πουλάνε.

Η διαδικασία μαζικής επικοινωνίας είναι τεράστια σε σύγκριση με τη διαπροσωπική ή ομαδική επικοινωνία.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι η μεγαλύτερη δραστηριότητα ελεύθερου χρόνου στον κόσμο.

Η μαζική επικοινωνία απευθύνεται σε σχετικά μεγάλο, ετερογενές και ανώνυμο κοινό. Η σχέση επικοινωνίας και κοινού είναι απρόσωπη. Αυτοί που διοχετεύουν μηνύματα αναλύουν τα χαρακτηριστικά του ακροατηρίου στο οποίο απευθύνονται και διαμορφώνουν ανάλογα τη διαδικασία ώστε να «περάσουν» /αγγίξουν το κοινό.

Πολιτικές φιλοσοφίες και συστήματα Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας

Οι πολιτικές φιλοσοφίες παρέχουν την πιο ολοκληρωμένη λογική για το σύστημα μέσων μαζικής ενημέρωσης.

Όλες οι πολιτικές φιλοσοφίες εκφράζουν είτε ελεύθερα συστήματα ή αυταρχικά σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό.

Μια «ελεύθερη» πολιτική φιλοσοφία βασικά υποστηρίζει ότι το άτομο είναι η πιο σημαντική οντότητα σε μια κοινωνία. Το κράτος, η κυβέρνηση και τα μέσα ενημέρωσης υπάρχουν για να εξυπηρετούν τις ανάγκες του ατόμου. Εάν δεν εξυπηρετούνται οι ανάγκες του ατόμου, μπορεί να τις αλλάξει.

Μια «αυταρχική» πολιτική φιλοσοφία βασικά υποστηρίζει ότι κάποια ανώτερη τάξη έχει εξουσία πάνω στο άτομο. Το άτομο υπάρχει σε μια αυταρχική κοινωνία για να εξυπηρετεί τις ανάγκες της ανώτερης τάξης.

Στην ανθρώπινη ιστορία, οι αυταρχικές κοινωνίες ήταν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και είναι πολύ πιο διαδεδομένες από τις ελεύθερες που υπάρχουν στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική από τον δέκατο έβδομο αιώνα και στην Ιαπωνία από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Σε ένα αυταρχικό σύστημα, η διαδικασία μαζικής επικοινωνίας και τα άλλα μέσα υπάρχουν για να εξυπηρετούν τις ανάγκες της εξουσίας.

Σε μια ελεύθερη κοινωνία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάρχουν για να εξυπηρετούν τις ανάγκες του ατόμου. Ο τύπος είναι ελεύθερος να παρέχει ό,τι θέλουν τα άτομα από αυτόν.

Αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι τόσο το ένα / ή το άλλο. Κάθε έθνος θα μπορούσε να αναλυθεί από τον βαθμό ελευθερίας ή τον βαθμό ελέγχου των μέσων μαζικής ενημέρωσής του.

Το ελεύθερο σύστημα αγωνίστηκε να υπάρξει τον δέκατο έβδομο και δέκατο όγδοο αιώνα στην Ευρώπη ως μια πράξη εναντίωσης στον αυταρχισμό των καθιερωμένων μοναρχιών. Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, άνθρωποι όπως ο Τζον Λοκ και ο Τζον Μίλτον, υποστήριξαν ότι το κράτος υπάρχει για να εξυπηρετεί τις ανάγκες του ανθρώπου, όχι ο άνθρωπος για να εξυπηρετεί τις ανάγκες του κράτους.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης σε ένα ελεύθερο σύστημα θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι η κυβέρνηση εξυπηρετεί τις ανάγκες του λαού και του ατόμου.

Οι μόνοι περιορισμοί στα μέσα ενημέρωσης θα πρέπει να είναι οι νόμοι, που έχουν σχεδιαστεί για την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων. (νόμοι για τη συκοφαντική δυσφήμιση, νόμοι περί απορρήτου κλπ.)

Οι ιδρυτές της Αμερικής ήταν εμποτισμένοι με τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, της ελευθερίας και της δημοκρατίας, που εγγυάται την ελευθερία του λόγου και του Τύπου.

Η ρύθμιση της μαζικής επικοινωνίας σήμερα έχει γίνει περισσότερο πολύπλοκη

Πολλοί υποστήριξαν ότι ένας ελεύθερος Τύπος ενεργεί ανεύθυνα, όταν εξυπηρετεί μόνο το συμφέρον του για να κάνει χαμό. Οι εκδότες και οι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς μπορούν να αποκομίσουν μεγάλα κέρδη προκαλώντας εντυπωσιακές ειδήσεις. Θα πρέπει να λειτουργούν εντός ενός συστήματος ηθικών αξιών.

Οι άνθρωποι που κάνουν χρήση είναι αυτοί που καθορίζουν τη θετική ή αρνητική συνεισφορά τους. Το περιβάλλον που δημιουργεί ο άνθρωπος γίνεται το μέσον που ορίζει το ρόλο του μέσα σ’ αυτό.

Με τη νέα τεχνολογία, είναι μεγαλύτερη η κοινωνική συμμετοχή σε όλα. Μπορούμε να ζούμε ακόμη και σε ένα χωριό και να συμμετέχουμε. Είναι η εποχή της μαζικής επικοινωνίας. Η εποχή της ανταλλαγής μεγάλου όγκου πληροφοριών.

Ο κόσμος είναι «καλωδιωμένος». Τα ΜΜΕ στις διάφορες χώρες δεν έχουν επίδραση μόνο στις δικές τους αλλά επίσης σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Στην Αφρική για παράδειγμα ακούν περισσότερο Αμερικανική μουσική .

Σήμερα στις Δημοκρατίες οι άνθρωποι και οι «σταρ» των ΜΜΕ έχουν πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ισχύ. Έχουν τη δύναμη να επηρεάζουν το κοινωνικό σύνολο. Πολλές φορές περισσότερο από πολιτικούς με σημαντικούς ρόλους και αρμοδιότητες.

Ο καταναλωτής της πληροφορίας με κριτική ικανότητα για να κάνει κρίσεις και να παίρνει τελικές αποφάσεις, είναι περισσότερο αναγκαίος από ποτέ.

Όσο περισσότερα ξέρουμε για ένα θέμα, τόσο λιγότερο κάνουμε λάθη σχετικά με αυτό. Ορισμένα πειράματα έδειξαν ότι όσο περισσότερη πληροφόρηση / μόρφωση έχει ένα άτομο για ένα θέμα, τόσο μικρότερη πιθανότητα έχει να υποστεί «πλύση εγκεφάλου» σχετικά με αυτό.

Οι εκπαιδευμένοι άνθρωποι θα πρέπει να αναπτύξουν μια κριτική στάση σχετικά με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Θα πρέπει να είναι ικανοί να κάνουν κρίσεις πέρα από το τί τους αρέσει και τί όχι .

Ακροατήρια χωρίς κρίση, τείνουν να πιστέψουν οτιδήποτε βλέπουν τυπωμένο ή ακούν στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο. Οι άνθρωποι αυτοί τείνουν να είναι περισσότερο φαντασιόπληκτοι ή καχύποπτοι όταν ανακαλύψουν ότι αυτό που βλέπουν ή διαβάζουν δεν είναι 100% αληθινό.

Ο καταναλωτής με γνώση και κρίση, μπορεί να κάνει καλύτερη χρήση της μαζικής επικοινωνίας.

*Νίκος Ηλιάδης , Πολ/κός Μηχ/κός Ε.Μ.Π. ,M.Sc. ( Structural Engineering , Concordia University Montreal Canada ) , Ph.D.( University of Maryland USA, -Technology and Vocational Education ), τ.Ειδ.Γραμματέας του ΥΠΕΠΘ ,τ. εκπρόσωπος των Υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στις Βρυξέλλες ( Μ.Ε.Α. ) τ.Διοικητής ΠΓΝ «ΑΤΤΙΚΟΝ , τ. μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Παιδαγωγικών Ινστιτούτων της Ευρώπης (http://www.cidree.org/), τ. εκπρόσωπος της Κυβέρνησης στο Δ.Σ. του CEDEFOP (https://www.cedefop.europa.eu/ )του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση , Επίτιμος Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

**(Η συγγραφή του κειμένου έγινε με την αξιοποίηση σημειώσεων από μεταπτυχιακό μάθημα χρήσης οπτικοακουστικών μέσων στην εκπαιδευτική διαδικασία)