Βιοποικιλότητα, Δάση και Πανδημίες

Του Βασίλη Λύκου*

Με το πρόσφατο ολοκαύτωμα στη Β. Εύβοια, για το οποίο ακόμη δεν έχουν αποδοθεί ευθύνες, εκτός των άλλων οδυνηρών – χάθηκαν τόσα σπίτια, περιουσίες ολόκληρες, γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις κι ένα τεράστιο, παρθένο, δασικό κεφάλαιο – εξαφανίστηκαν ολόκληροι οικολογικοί θώκοι και ενδιαιτήματα και καταστράφηκαν τροφικά πλέγματα. Το σημαντικό αλλά αθέατο, όμως, είναι ότι χάθηκαν μοναδικοί συνδυασμοί γονιδίων τοπικά προσαρμοσμένοι για δεκαετίες, που αλληλεπιδρούσαν μεταξύ τους.

Η κλιματική αλλαγή καθώς και άλλες παγκόσμιες αλλαγές, που προκαλούνται από τον άνθρωπο (κατακερματισμός οικοτόπων όπως π.χ. οι πυρκαγιές, αλλαγές στη χρήση της γης, βιοεπεμβάσεις & βιοεισβολές) έχουν επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα. Οι επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδα (γενετικό, πληθυσμιακό και ενδιαιτήματα) επηρεάζουν τη λειτουργία των οικοσυστημάτων, ιδίως τις αλληλεπιδράσεις ξενιστών-παθογόνων, με σημαντικές συνέπειες στην οικολογία της υγείας (εμφάνιση και επανεμφάνιση, εξέλιξη της μολυσματικότητας και της αντίστασης).

Τέτοιες απώλειες οικοτόπων αποτελούν σοβαρή απειλή για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής των μελλοντικών γενεών. Πιο συγκεκριμένα, έχουν επιρροή στη φυσική ισορροπία της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, ιδίως στη μείωση της ικανότητας των ειδών να προσαρμόζονται γρήγορα από γενετικές μεταλλάξεις για να επιβιώσουν σε τροποποιημένα οικοσυστήματα. Συνήθως, το φυσικό ανοσοποιητικό σύστημα των θηλαστικών (και ανθρώπων και ζώων), είναι πολύ πολυμορφικό και ικανό να προσαρμοστεί γρήγορα σε νέες καταστάσεις. Όμως εάν η γενετική ποικιλομορφία των πληγέντων πληθυσμών είναι χαμηλή, οι εισβολείς μικροοργανισμοί, θα επεκταθούν ξαφνικά και θα δημιουργήσουν επιδημικές εστίες με κινδύνους πανδημίας. Έτσι, η βιοποικιλότητα φαίνεται να λειτουργεί ως ένα σημαντικό εμπόδιο (ρυθμιστικό), ειδικά ενάντια σε οργανισμούς που προκαλούν ασθένειες, οι οποίοι μπορούν να λειτουργήσουν με διαφορετικούς τρόπους. Επομένως η διατήρηση της βιοποικιλότητας στα οικοσυστήματα της άγριας ζωής ως μια ολοκληρωμένη και βιώσιμη προσέγγιση μεταξύ άλλων, καθίσταται αναγκαία προκειμένου να προληφθεί και να ελεγχθεί η εμφάνιση ή η επανεμφάνιση ασθενειών από ζώα σε ανθρώπους (ζωονόσοι – ζωονοσογόνες λοιμώξεις).

Η εξαφάνιση των ειδών σε ολόκληρο τον πλανήτη επιταχύνεται άμεσα ή έμμεσα από ανθρώπινες δραστηριότητες. Η βιολογική εξαθλίωση, ο κατακερματισμός των οικοτόπων, η κλιματική αλλαγή, η αυξανόμενη τοξικοποίηση των ενδιαιτημάτων τους και η ταχεία παγκόσμια μετακίνηση ανθρώπων και οικόσιτων και εξωτικών ζωικών και φυτικών οργανισμών λειτουργούν συνεργιστικά για να υποβαθμίσουν τη λειτουργία του οικοσυστήματος. Αυτό οδήγησε σε πρωτοφανή επίπεδα εμφάνισης ασθενειών που οφείλονται σε ανθρώπινη περιβαλλοντική υποβάθμιση, η οποία αποτελεί απειλή για τη διατήρηση και την ισορροπία της βιοποικιλότητας.

Καθώς ο βιότοπος συμπιέζεται και οι διαδρομές μετανάστευσης αποκόπτονται (οικολογική απομόνωση), οι ομάδες γονιδίων μικρών ειδών όπως π.χ. ποντίκια και νυχτερίδες, που επικρατούν, εγκλωβίζονται σε απομονωμένα «θραύσματα» οικοτόπων. Αλλά τα είδη αυτά δυνητικά φέρουν και τους πιο παθογόνους μικροοργανισμούς για τον άνθρωπο. Τα άγρια είδη είναι πλέον ευάλωτα σε καταπάτηση των ενδιαιτημάτων τους, υποσιτισμό, ρύπους του περιβάλλοντος και επιδημίες από κατοικίδια ζώα και ανθρώπους. Επιπλέον, η συνεχής υποβάθμιση των οικοσυστημάτων οδηγεί την άγρια ζωή σε αυξημένο στρες, ανοσοκαταστολή και μεγαλύτερη ευαισθησία σε ασθένειες. Η ασθένεια μπορεί να είναι καταστροφική για έναν μειωμένο άγριο πληθυσμό με άγχος, καθιστώντας την σε ορισμένες περιπτώσεις τον κύριο παράγοντα τοπικών, περιφερειακών και παγκόσμιων εξαφανίσεων. Όμως αν τελικά επιβιώσει και χωρίς πλέον ανταγωνιστές στο περιβάλλον του, επικρατήσει, μπορεί να εξελιχθεί σε παράγοντα πρόκλησης αναδυόμενης μολυσματικής ασθένειας εάν βρεθεί ο βέλτιστος «ξενιστής- γέφυρα». Σε αυτό συντείνει και το σύγχρονο αγροτοβιομηχανικό μοντέλο όπου με τη δημιουργία γενετικών μονοκαλλιεργειών, πολλές φορές και εξωτικών, καταργούνται οι ανοσολογικές ζώνες, ευνοώντας τη διεπαφή του ανθρώπου με νέους παθογόνους οργανισμούς.

Συντελόντι ειπείν η συνεχιζόμενη απώλεια των δασικών οικοσυστημάτων, που οδηγεί σε απώλεια της βιοποικιλότητας είναι πιθανόν να προκαλέσει και νέες πανδημίες στο μέλλον. Και δυστυχώς αν δεν ανασχέσουμε την αποδασοποίηση και την ερημοποίηση, που συντελούνται στο όνομα της αύξησης των ακίνητων αξιών μετά το 2008 για χάρη της χρηματιστικής ανάπτυξης των παγκόσμιων αγορών, δηλαδή αν δεν προσπαθήσουμε να γιατρέψουμε το αίτιο που γεννά τις ζωονοσογόνες λοιμώξεις και απλά επικεντρώνουμε όλες τις προσπάθειές μας στο φάρμακο ή στο εμβόλιο αφού εμφανιστεί μια λοίμωξη, αναπόφευκτα θα ωφελήσουμε προς στιγμή τη σημερινή μας γενιά μεταθέτοντας όμως το κόστος στις επόμενες γενιές._

*Βασίλης Λύκος, Βιολόγος-Δρ. Ολοκληρωμένης Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Πανεπιστημίου Κρήτης, Μέλος της Επιτροπής Αγώνα, Επιβίωσης & Αναγέννησης της Καμένης Β. Εύβοιας