Ζήτημα αποβλήτων:  Η καλύτερη αντιμετώπιση είναι η πρόληψη

Tης Κάτιας Λαζαρίδη*

Την τελευταία πενταετία έχει έρθει στο φως της δημοσιότητας και στην Ελλάδα το παγκόσμιο περιβαλλοντικό και ηθικό ζήτημα της σπατάλης τροφίμων: τεράστιες ποσότητες τροφών και τροφίμων καταλήγουν στους κάδους αποβλήτων, τόσο στον παγκόσμιο Βορρά όσο και στον παγκόσμιο Νότο, για διαφορετικούς λόγους στον καθένα. Υπολογίζεται ότι το ένα τρίτο των ποσοτήτων αυτών αποτελείται από είδη που θα μπορούσαν να καταναλωθούν.

Αντίστοιχες, μεγάλες ποσότητες αγαθών που «δεν είναι για πέταμα», συναντώνται σε όλα σχεδόν τα ρεύματα αποβλήτων – από τα απόβλητα ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών, έως τα έπιπλα, τα ρούχα και τα υποδήματα. Έτσι αυξάνεται αναίτια η ποσότητα των αποβλήτων που πρέπει να διαχειριστεί ένας Δήμος, ενώ σπαταλώνται πολύτιμοι και αναντικατάστατοι φυσικοί πόροι, δημιουργώντας μια πολύπλοκη και δυσεπίλυτη εξίσωση. Ωστόσο, όσοι δραστηριοποιούνται στο σχετικό τομέα, γνωρίζουν καλά ότι η εξίσωση μπορεί να απλοποιηθεί αν χρησιμοποιηθεί και ο συντελεστής «πρόληψη αποβλήτων».

Τι είναι η πρόληψη αποβλήτων;

Η πρόληψη αποβλήτων περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες, που λαμβάνονται πριν ένα αγαθό –αντικείμενο, ουσία, υλικό – χαρακτηριστεί απόβλητο. Κατ΄επέκταση η πρόληψη διαφέρει από άλλες προσπάθειες διαχείρισης αποβλήτων, όπως η ανακύκλωση και η προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, οι οποίες εφαρμόζονται αφότου ένα προϊόν θεωρηθεί απόβλητο.

Σύμφωνα  με την Ευρωπαϊκή Πολιτική για τα Απόβλητα, η πρόληψη δεν αφορά μόνο τη μείωση της ποσότητας των αποβλήτων που παράγονται. Περιλαμβάνει επιπλέον, δράσεις που οδηγούν στον περιορισμό τόσο των αρνητικών επιπτώσεων που ενδέχεται να έχουν τα απόβλητα στην υγεία και στο περιβάλλον, όσο και των βλαβερών χημικών ενώσεων που περιέχονται σε υλικά, ουσίες και προϊόντα.

Στην πράξη

Αν και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εδώ και καιρό ενσωματώσει την πρόληψη αποβνουν στην καθηπου προωθουν την έοντικυσκευασλήτων στη σχετική πολιτική της, τοποθετώντας την στην κορυφή της ιεράρχησης των προτεραιοτήτων για τη διαχείρισή τους, λίγοι είναι αυτοί (δήμοι, επιχειρήσεις ή πολίτες) που την έχουν ενσωματώσει στην καθημερινότητά τους. Οι περισσότεροι, εσφαλμένα και λόγω έλλειψης πληροφόρησης, την ταυτίζουν με την ανακύκλωση.

Αυτό το κενό γνώσης και καθημερινής πρακτικής επιχειρούμε να καλύψουμε στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, υλοποιώντας έργα και δράσεις που προωθούν την έννοια της πρόληψης αποβλήτων και διευκολύνουν την ανάπτυξη και εφαρμογή καινοτομικών «βέλτιστων πρακτικών». Προς αυτή την κατεύθυνση την τελευταία δεκαετία, υλοποιούμε τέσσερα έργα σχετικά με την πρόληψη αποβλήτων, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα απόβλητα τροφών και τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ).

Το έργο WASP Tool

Το πρώτο έργο στη χώρα μας για την πρόληψη αποβλήτων ήταν το τριετές Ευρωπαϊκό έργο LIFE+ «WASP Tool» (http://wasptool.hua.gr), το οποίο ξεκίνησε να υλοποιείται τον Οκτώβριο του 2011 και ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο του 2014. Κύριος στόχος του έργου ήταν η υποστήριξη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην επιλογή και την εφαρμογή της καταλληλότερης Στρατηγικής Πρόληψης Αποβλήτων για τις τοπικές της συνθήκες.

Για την επίτευξη αυτού του στόχου, το επιτελείο του έργου WASP Tool κατέγραψε τι έχει εφαρμοστεί σε άλλες χώρες στον τομέα της πρόληψης αποβλήτων, εκτίμησε την αποτελεσματικότητα των διαφόρων δράσεων και ανέπτυξε ένα έμπειρο σύστημα υποστήριξης λήψης αποφάσεων, τη διαδικτυακή εφαρμογή WASP-Tool (wasptool.hua.gr), η οποία αξιολογεί και ιεραρχεί τις δράσεις πρόληψης που μπορεί να εφαρμόσει η Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Ωστόσο, το έργο δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτό. Κατεύθυνε τρεις μεγάλους φορείς που διαχειρίζονται απόβλητα (τη ΔΕΔΙΣΑ και τον ΕΣΔΑΚ  στην Κρήτη, και το Δήμο Παραλιμνίου στην Κύπρο) να εφαρμόσουν πιλοτικά τις τέσσερις καταλληλότερες για αυτούς (σύμφωνα με το εργαλείο WASP-Tool) δράσεις πρόληψης, ενώ παράλληλα ανέπτυξε εκστρατείες πληροφόρησης, ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης των πολιτών για την αναγκαιότητα και τους τρόπους μείωσης των αποβλήτων που παράγουν. Για την προώθηση της έννοιας της πρόληψης αποβλήτων δημιούργησε μία πλατφόρμα δικτύωσης φορέων σχετικών με τη διαχείριση αποβλήτων, στην οποία η Τοπική Αυτοδιοίκηση, ακαδημαϊκοί φορείς, μελετητές και συναφή Ευρωπαϊκά και Εθνικά έργα μπορούν να ανταλλάξουν γνώσεις και εμπειρίες που απόκτησαν κατά την εφαρμογή δράσεων πρόληψης αποβλήτων.

Το Εργαλείο WASP-Tool δοκιμάστηκε σε πραγματικές συνθήκες, από τους τρεις αυτούς φορείς, με σκοπό την ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση τεσσάρων δράσεων πρόληψης αποβλήτων στην περιοχή ευθύνης του κάθε φορέα. Οι τρεις από τις πιλοτικές δράσεις ήταν κοινές και για τους τρεις Φορείς και αφορούσαν εκστρατείες για τη μείωση των αποβλήτων τροφίμων, την προώθηση της οικιακής κομποστοποίησης και την προώθηση της επαναχρησιμοποιούμενης σακούλας (αντί για πλαστική) για τη μεταφορά αγαθών. Η τέταρτη πιλοτική δράση πρόληψης διαφοροποιήθηκε σε κάθε Φορέα ανάλογα με τις προτεραιότητές του. Έτσι, στο Δ. Χανίων αναπτύχθηκε η δημιουργία υπαίθριας ανταλλακτικής βιβλιοθήκης, η οποία στόχευε στην πρόληψη παραγωγής αποβλήτων χαρτιού, ενώ παράλληλα προήγαγε το αίσθημα κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Στο Δ. Ηρακλείου αναδείχθηκε η ανάγκη για την ανάπτυξη μίας δράσης που θα μείωνε τις ποσότητες ρούχων και υποδημάτων που πετάγονται. Αναπτύχθηκε, λοιπόν, ένα δίκτυο κλειστών κάδων, ειδικών για τη συλλογή ειδών ένδυσης. Στο Δήμο Παραλιμνίου, η τέταρτη πιλοτική δράση αφορά στον περιορισμό των πλαστικών μπουκαλιών που προκύπτουν από την κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού. Για την αντιμετώπισή αυτού του ζητήματος, το έργο μοίρασε σε όλους του μαθητές Δημοτικού Σχολείου επαναχρησιμοποιούμενες φιάλες.

Το έργο LIFE RE-WEEE

Το έργο «LIFE RE-WEEE» βρίσκεται στο δεύτερο έτος υλοποίησής του και συγχρηματοδοτείται επίσης από το Πρόγραμμα LIFE+Environment της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για ένα έργο που στοχεύει να θέσει τις βάσεις της πρόληψης και προετοιμασίας για επαναχρησιμοποίηση για τα Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού, με οργανωμένο, συμμετοχικό και συλλογικό τρόπο.

Παρότι σήμερα στην Ελλάδα υπάρχουν μεμονωμένες πρωτοβουλίες επαναχρησιμοποίησης, ανταλλαγής ή δωρεάς προϊόντων, δεν υπάρχει ένα ενιαία οργανωμένο σύστημα επαναχρησιμοποίησης για τα ΑΗΗΕ. Το LIFE RE-WEEE αναπτύσσει πρακτικές που θα εφαρμοστούν για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Σκοπός του έργου είναι οι πρακτικές αυτές να αποτελέσουν πρότυπο για τη διάδοση της προετοιμασίας για επαναχρησιμοποίηση ΑΗΗΕ σε όλη τη χώρα.

Ειδικότερα, στο πλαίσιο του Έργου θα λειτουργήσουν στην Ελλάδα δύο Κέντρα Διαλογής και Ταξινόμησης (ΚΔΤ) ΑΗΗΕ, ένα στην Αττική και ένα στην Κεντρική Μακεδονία. Βασική δραστηριότητα των ΚΔΤ θα είναι η συγκέντρωση, η διαλογή και η ταξινόμηση των ΑΗΗΕ, ανάλογα με την κατάστασή τους, με σκοπό να δοθεί μια «δεύτερη ζωή» μέσω επισκευής ή/και αναβάθμισης, σε όσα από αυτά βρίσκονται σε καλή κατάσταση. Επίσης θα πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις που απευθύνονται σε όλους τους πολίτες, για την προώθηση μιας κουλτούρας «μαστορέματος», κατά τις οποίες θα επισκευάζονται συσκευές με απλές τεχνικές, ώστε οι κάτοχοί τους να γνωρίσουν πώς να ανταπεξέρχονται μόνοι τους σε παρόμοιες μικροβλάβες στο μέλλον. Το έργο υλοποιείται από την Ανακύκλωση Συσκευών, σε συνεργασία με τον ΕΟΑΝ, το Πράσινο Ταμείο, το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο την Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης στην Ελλάδα και το δίκτυο RREUSE στο Βέλγιο (www.reweee.gr).

Το έργο LIFE Food for Feed

Το έργο LIFE Food for Feed (LIFE F4F), επίσης συγχρηματοδοτούμενο από το Πρόγραμμα LIFE+Environment, βασίζεται πάνω σε μια απλή ιδέα: την ασφαλή μετατροπή υπολειμμάτων τροφών και τροφίμων από χώρους εστίασης σε ζωοτροφή. Πιο συγκεκριμένα, το αντικείμενο του έργου είναι η ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης διεργασίας παραγωγής ζωοτροφών από τα υπολείμματα τροφών (κουζίνας και τραπεζαρίας), χώρων μαζικής εστίασης – κυρίως ξενοδοχείων και εστιατορίων που ήδη εφαρμόζουν σύστημα διαλογής στην πηγή ή θα επιθυμούσαν να το εφαρμόσουν στο άμεσο μέλλον – η οποία βασίζεται στην ηλιακή ξήρανση. Η πιλοτική εφαρμογή του έργου θα γίνει από τον ΕΣΔΑΚ, στην Κρήτη, σε συνεργασία με το ΤΕΙ Κρήτης, το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στην Ελλάδα, και το Freie Universität Berlin, στη Γερμανία (life-f4f.gr).

Το έργο A2U Food, UIA

Το έργο A2UFood – Avoidable and Unavoidable Food Wastes: A Holistic Managing Approach for Urban Environments, το οποίο θα συγχρηματοδοτηθεί από το πρόγραμμα Urban Innovative Actions (UIA) της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά την περίοδο 2018-2010, αποτελεί μια ολοκληρωμένη καινοτομική παρέμβαση για την πρόληψη και αξιοποίηση αποβλήτων τροφίμων στο Δήμο Ηρακλείου Κρήτης, η οποία αξιοποιεί την εμπειρία των έργων LIFE WASP Tool και Food4Feed. Το έργο θα υλοποιηθεί από το Δήμο Ηρακλείου σε συνεργασία με τον ΕΣΔΑΚ, το ΤΕΙ Κρήτης, το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Πανεπιστήμιο της Στουτγκάρδης και τη μελετητική εταιρεία ENVIROPLAN. Οι δράσεις του περιλαμβάνουν την ανάπτυξη διαδικτυακών εφαρμογών για τη μείωση των αποβλήτων τροφίμων για τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις εστίασης, την ανάπτυξη εστιατορίου δεύτερης ευκαιρίας που παρασκευάζει γεύματα με άριστης ποιότητας υλικά που αλλιώς θα πετάγονταν, την παραγωγή βιοπλαστικών από αναπόφευκτα απόβλητα τροφών, και την προώθηση της επιτόπιας κομποστοποίησης σε επίπεδο νοικοκυριού, πολυκατοικίας και γειτονιάς. Οι διεθνείς καινοτομίες και τα αποτελέσματα του A2UFood θα παρουσιαστούν πιο αναλυτικά στη στήλη αυτή, καθώς το έργο θα εξελίσσεται.

*Καθηγήτρια, Αναπληρώτρια Πρύτανη Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Διεθνών Σχέσεων, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, πρώην Πρόεδρος ΕΟΑΝ.