Κλιματική κρίση: άρθρο – επισκόπηση των εγχώριων και διεθνών εξελίξεων

Του Κωνσταντίνου Α. Μαρκάκη*, Ηλεκτρολόγος Μηχανολόγος Μηχανικός

Oι εξορύξεις άνθρακα – πετρελαίου – φυσικού αερίου – μετάλλων και σπάνιων γαιών, η πλανητική υπερθέρμανση και η κλιματική κρίση, οι δασικές φωτιές , οι χρήσεις γης και τα πάρκα ΑΠΕ, η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, η μετατροπή αγροτικής – δασικής γης σε οικιστική χωρίς ορθολογικό χωροταξικό σχεδιασμό, οι αποφάσεις του ΣτΕ για την πολεοδομία και χωροταξία  είναι ζητήματα αλληλένδετα. Από την κατανόησή τους και την ορθολογική και ολιστική τους αντιμετώπιση εξαρτάται το μέλλον του Πλανήτη και η ζωή των επόμενων γενιών.

Λιθόστρωτα & ξερολιθιές – Δάση & Ορεινό Περιβάλλον – Βιοποικιλότητα & Κλιματική Κρίση, και 4 αποφάσεις του ΣτΕ περί δόμησης σε Εκτός Σχεδίου και σε Αναδασωτέες περιοχές.

1. Ορεινά Καλντερίμια & Μονοπάτια, Ορεινοί Οικισμοί, Χλωρίδα – Πανίδα και Βιώσιμη Ανάπτυξη

Οι ορεινές διαδρομές παλαιών καλντεριμιών ανέρχονται σε χιλιάδες χιλιόμετρα στα ελληνικά βουνά. Συνδέουν τους ορεινούς οικισμούς μεταξύ τους, αλλά και με άλλους προορισμούς, όπως: παραλιακές πόλεις, λιμάνια, μοναστήρια, εκκλησίες, ξωκλήσια, ορεινά καταφύγια, γεφύρια, μύλους, βρύσες, πηγές κλπ. Τα δίκτυα ορεινών καλντεριμιών αποτελούν πολύτιμη κληρονομιά από τους προγόνους μας, όχι μόνον μνημειακού χαρακτήρα, αλλά λειτουργική και χρήσιμη έως τις μέρες μας.

Αποτελούν επίσης «Δάνειο» από τις επόμενες γενιές! Η αξία του δικτύου πεζοπορικών / ημιονικών ορεινών δρόμων (καλντεριμιών) ως διαθέσιμου κεφαλαίου ήπιας και βιώσιμης ανάπτυξης και αναβίωσης εγκαταλειμμένων ορεινών οικισμών είναι τεράστια.

Τα ορεινά Καλντερίμια και οικισμοί αποκτούν πρόσθετη αξία λόγω της κλιματικής αλλαγής, της υπερθέρμανσης του πλανήτη και της ανόδου της στάθμης των θαλασσών. Αρκετά παραλιακά θέρετρα προβλέπεται ότι θα καλυφθούν από θάλασσα, ενώ ο τουρισμός των μεσογειακών χωρών αποκτά ανταγωνιστές σε βορειότερα πλάτη, όπου το κλίμα γίνεται πλέον εύκρατο. Άλλωστε, αυξάνει η προτίμηση για τον ήπιο τουρισμό όλο τον χρόνο, σε περιοχές φυσικού κάλλους, σε συνδυασμό με σωματική άσκηση (πεζοπορία, ορειβασία), υγιεινή διαμονή και διατροφή σε ορεινούς οικισμούς (όπως σε Μάνη – Ταΰγετο, Πίνδο).

Τα καλντερίμια, οι καλλιεργητικές αναβαθμίδες και οι ξερολιθιές, είναι έργα συμβατά με τη διατήρηση της ορεινής βιοποικιλότητας, χλωρίδας και πανίδας, την προστασία του περιβάλλοντος και του τοπίου. Συντελούν σε συγκράτηση εύφορης γης, αποφυγή πλημμυρών και κατολισθήσεων, εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων, σε αναβίωση και αξιοποίηση ορεινών οικισμών. Είναι απαραίτητα για την ήπια και βιώσιμη παραγωγική, οικιστική και τουριστική ανάπτυξη και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

Σε αντίθεση με τους αμαξιτούς ορεινούς δρόμους, οι οποίοι κατακερματίζουν το δασικό περιβάλλον, διακόπτουν την επικοινωνία και τη συνεργασία των δέντρων του δάσους και των ειδών της τοπικής πανίδας, οι κατασκευές λιθόστρωτων και ξερολιθιών αποτελούν φιλόξενα καταφύγια και ενδιαιτήματα ενδημικών μικρών ζώων, εντόμων και ερπετών.

Σημειωτέον ότι αρκετά παραδοσιακά καλντερίμια σε πολλές περιοχές της χώρας έχουν ήδη χαρακτηριστεί από το Υπ. Πολιτισμού ως υλικά Μνημεία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ενώ και η Τέχνη της Ξερολιθιάς (Γνώσεις και Τεχνικές), έχει εγγραφεί στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της UNESCO για την Άϋλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας.
Συνεπώς, για όλους τους παραπάνω λόγους, τα παραδοσιακά λιθόστρωτα (καλντερίμια), άλλως οι παλαιοί ημιονικοί δρόμοι, αποτελούν τεχνικά έργα αναπόσπαστα από το φυσικό και το πολιτιστικό περιβάλλον.

Παρατήρηση: ο όρος «μονοπάτια» (όπου «πατάει μόνο ένας»), αδικεί τους ημιονικούς δρόμους. Συνήθως έχουν κυμαινόμενο πλάτος 2 – 6 μ. λόγω της χρήσης τους, επί εκατονταετίες, ως κύριοι άξονες μετακινήσεων και μεταφορών («μουλαρολεωφόροι» είναι το προσωνύμιό τους μεταξύ γηραιών κατοίκων, π.χ. στη Σέλιτσα). Ο όρος Μονοπάτι ταιριάζει σε γιδόστρατες, όχι σε ημιονικούς δρόμους. Ο όρος «καλντερίμι» ( παραφθορά του «καλός δρόμος»), διασώζεται σε άλλες γλώσσες ως «δάνειο» από την ελληνική γλώσσα. Οι λιθόστρωτοι δρόμοι λέγονται kaldirim στα τουρκικά, kaldrme, kaldrma, kalldrem, kaldrima, ή kaldirma σε Κροατία, Βοσνία, Αλβανία, Σερβία, Μαυροβούνιο κλπ.

Τα ορεινά καλντερίμια & μονοπάτια αποτυπώνονται εμφανώς σε αεροφωτογραφίες ΓΥΣ – ΟΚΧΕ από το 1945 και μετά. Ιδιαίτερα σε Α/Φ με καλή ανάλυση (π.χ. 1965, 1979), καθώς και στα τοπογραφικά της ΓΥΣ βάσει Α/Φ του 1965, όπου αποτυπώνονται ευκρινώς με διακεκομμένη γραμμή ως «ημιονική οδός εύβατος ή δύσβατος». Αυτές οι αεροφωτογραφίες, οι αντίστοιχοι ορθοφωτο-χάρτες και τα τοπογραφικά της ΓΥΣ, μπορούν να αξιοποιηθούν για επιστημονική τεκμηρίωση της ύπαρξης και της διαδρομής των ορεινών ημιονικών δρόμων. Αποτελούν άριστη βάση δεδομένων για αναγνώριση της κοινοχρησίας και δημόσιας κυριότητάς τους, όπως άλλωστε προβλέπεται στις τεχνικές προδιαγραφές για τη σύνταξη των μελετών καταγραφής του υπάρχοντος οδικού δικτύου της χώρας, στις περιοχές εκτός των ρυμοτομικών σχεδίων των πόλεων, εκτός των ορίων των οικισμών των νομίμως υφισταμένων προ του έτους 1923 και των οικισμών μέχρι 2000 κατοίκους, του ΦΕΚ 2671/Β/2022.

Επικουρικά αναφέρεται ότι οι παλαιοί ημιονικοί δρόμοι υπάρχουν και χρησιμοποιούνται συνεχώς από εκατοντάδων ετών, όπως προκύπτει από ιστορικές αναφορές π.χ. ξένων περιηγητών, χάρτες – απογραφές και συμβόλαια της βυζαντινής – φράγκικης – ενετικής – οθωμανικής περιόδου για αρχαίους οικισμούς (όπως της Σέλιτσας – Βέργας στην Καλαμάτα). Ισχύει επομένως σε αυτή την περίπτωση και η κατοχύρωσή τους λόγω της «προ αμνημονεύτου χρόνου αρχαιότητας – Vetustas».

Όμως, λόγω της περίπλοκης και παρωχημένης πολεοδομικής νομοθεσίας μας, η αναγνώρισή τους δημιουργεί δικαίωμα δόμησης των παρόδιων ιδιοκτησιών (ως παράγωγο της «Εκτός Σχεδίου Δόμησης»). Ως εκ τούτου, απαιτείται άμεσα νομοθετική ρύθμιση για όλη την Επικράτεια, ηπειρωτική και νησιωτική, που να αναγνωρίζει την κοινοχρησία και δημόσια κυριότητα των ημιονικών δρόμων εκτός σχεδίων – εκτός οικισμών, ως «Διασυνδετήριων Δρόμων» μεταξύ Οικισμών, καθώς και με άλλους προορισμούς, π.χ. Μνημεία, Εκκλησίες, Ορεινά Καταφύγια κλπ., χωρίς όμως να δίνει δικαίωμα δόμησης στις παρόδιες ιδιοκτησίες. Άλλωστε, τα ζητήματα της ορθολογικής χωροταξικής αναδιάρθρωσης της χώρας πρόκειται να αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο των ΤΠΣ και ΕΠΣ, σε συνάρτηση με την οργανωμένη καταγραφή του οδικού δικτύου της χώρας.

Προτείνεται η καταχώρηση των ημιονικών – μη αμαξιτών δρόμων, προϋφιστάμενων του 1923, στα κτηματολογικά διαγράμματα του Εθνικού Κτηματολογίου με «Ειδικό Κωδικό Δημόσιας Έκτασης» σύμφωνα με το ΦΕΚ 2671/Β/2022, διαφορετικό εκείνου των Αγροτικών Δρόμων, χωρίς να δίνεται δικαίωμα δόμησης στις παρόδιες ιδιοκτησίες, αφενός προς αποφυγή μετατροπής αγροτικής γης σε οικιστική χωρίς χωρικό – πολεοδομικό σχεδιασμό, και αφετέρου για προστασία τους από φθορές – καταπατήσεις και ιδιωτικές διεκδικήσεις.

Η συγκυρία είναι θετική, δεδομένης της πρόσφατης ενεργοποίησης των πάγιων θέσεων του Συμβουλίου της Επικρατείας για την εκτός σχεδίου δόμηση (Αποφάσεις ΣτΕ 176/2023 Ολ., 992/2023 Ολ. και 1206/2023), σύμφωνα με τις οποίες, μεταξύ άλλων:
• Το φυσικό και το πολιτιστικό περιβάλλον έχουν αναχθεί σε αυτοτελώς προστατευόμενα αγαθά (παρ. 1 και 6 άρθρου 24 του Συντάγματος). Τα αρμόδια όργανα του Κράτους οφείλουν να προβαίνουν σε θετικές ενέργειες και, ειδικότερα, να λαμβάνουν τα απαιτούμενα νομοθετικά και διοικητικά, προληπτικά και κατασταλτικά, μέτρα για την αποτελεσματική διαφύλαξή τους

• Επιβάλλεται η ορθολογική χωροταξική αναδιάρθρωση της χώρας (παρ. 2 άρθρου 24 του Συντάγματος), με βάση τους κανόνες της επιστήμης, ώστε να διασφαλίζεται η ορθή ανάπτυξη των οικισμών, η προστασία του περιβάλλοντος, οι βέλτιστοι δυνατοί όροι διαβίωσης και η οικονομική ανάπτυξη στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας (βιώσιμης ανάπτυξης), ουσιώδη όρο της οποίας αποτελούν τα χωροταξικά σχέδια.

• Στις εκτός σχεδίου περιοχές, οι οποίες δεν έχουν ως προορισμό, κατ’ αρχήν, την δόμηση ή την τουριστική εκμετάλλευση, αλλά την γεωργική, κτηνοτροφική και δασοπονική εκμετάλλευση και την αναψυχή του κοινού, η οικιστική εκμετάλλευση μόνο κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται, δυνάμενη και να απαγορεύεται εν όλω ή εν μέρει ή να επιτρέπεται υπό ιδιαιτέρως αυστηρούς όρους και περιορισμούς.

• Οι κρίσιμες διατάξεις (του άρθρου 2 παράγρ. 1 του π.δ. της 24-31.5.1985) αναπαράγουν κατ’ ουσίαν τις ρυθμίσεις του άρθρου 2 του π.δ. της 6-17.10.1978, το οποίο θεσπίσθηκε πριν την αναμόρφωση της νομοθεσίας περί χωροταξίας, περιβάλλοντος και αρχαιοτήτων (ν. 2742/1999, 1650/1986, 3028/2002) και δεν συντονίζεται με αυτήν.

• Η επιβολή περιορισμών στην εκτός σχεδίου δόμηση, δεν αφορά μόνο τις περιοχές με ιδιαιτερότητες (NATURA, φυσικού κάλλους κ.λπ.) αλλά το σύνολο των εκτός σχεδίου περιοχών της Χώρας, ακόμα και αυτές που έχουν ήδη επιβαρυνθεί (λόγω της μεταβολής του κατ’ αρχήν προορισμού τους) με νόμιμη (βάσει οικοδομικών αδειών) ή και αυθαίρετη δόμηση.

2. Δασικά Οικοσυστήματα – Βιοποικιλότητα – Προστατευόμενες περιοχές (Natura 2000 κ.ά.)

Η Φωτοσύνθεση, ο μηχανισμός που ανακάλυψε η Φύση, δημιουργεί τη φυτική βλάστηση και τα δάση, που θεωρούνται «φως, συμπυκνωμένο με άτομα άνθρακα και υδρογόνου»!

Όλες οι μορφές ζωής συντηρούνται με τα παραπάνω είδη «συμπυκνωμένης ηλιακής ενέργειας μέσα σε ενώσεις άνθρακα», τις οποίες δημιουργεί ο μηχανισμός της φωτοσύνθεσης.

Σύμφωνα και με δηλώσεις της Πολιτικής Ηγεσίας ΥΠΕΝ (24.11.2021) :

-«Τα δάση είναι οργανωμένη βιόσφαιρα και δεν πρέπει να τεμαχίζονται από διάνοιξη δρόμων και αναπτυξιακές παρεμβάσεις, που εμποδίζουν την επικοινωνία και την συνεργασία των δένδρων και των άλλων φυτών. Η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε κρίση βιοποικιλότητας, χάνονται μεγάλα κομμάτια ενδιαιτημάτων, οικοσυστημάτων, φυσικών βιοτόπων, και συνακόλουθα ατόμων της χλωρίδας, άρα και της πανίδας. Όταν τα βουνά κατακερματίζονται από δρόμους, αυτή η εξέλιξη οδηγεί σε απώλεια και σε απομόνωση ενδιαιτημάτων των ειδών. Δεν μπορούν τότε να επικοινωνήσουν τα διάφορα είδη πανίδας με τους φυσικούς βιοτόπους τους, να πάνε σε μέρη όπου είτε θα αναζητήσουν τροφή, είτε ταίρι για αναπαραγωγή. Έτσι προκύπτουν μειώσεις πληθυσμών και τοπικές εξαφανίσεις ειδών. Απαξιώνονται τα οικοσυστήματα και υποβαθμίζονται αισθητικά τα βουνά». Επίσης:

-«Η θεσμοθέτηση περιοχών άνευ δρόμων (τα «απάτητα βουνά») βοηθά την βιοποικιλότητα, εμποδίζει την είσοδο ξενικών ειδών, δίνει δυνατότητα μετακίνησης, είτε για μετανάστευση, είτε για ενδιάμεση στάση στα άτομα της πανίδας. Παράλληλα δεσμεύεται άνθρακας από αυτές τις περιοχές και μειώνονται οι επιπτώσεις των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, κάτι που αποτελεί περιβαλλοντική προτεραιότητα. Μεταξύ άλλων, διατηρούνται ακέραια οικοσυστήματα, τα οποία προσφέρουν αναψυχή, εκπαίδευση και διαθέτουν επιστημονική αξία».

Επομένως, απαιτείται ρητή θεσμική κατοχύρωση, τουλάχιστον στα «απάτητα βουνά», να μην μπορούν να γίνουν αιολικά πάρκα, τεχνητές επιφάνειες ή διάνοιξη δρόμων για μηχανοκίνητα οχήματα, να απαγορεύεται κάθε τεχνική επέμβαση, μεταβολή ή αλλοίωση φυσικού περιβάλλοντος. Αυτό, βέβαια, θα ήταν χρήσιμο να επεκταθεί και σε άλλα βουνά.

Δυστυχώς όμως, η απόσταση μεταξύ λόγων και έργων των Ελληνικών Κυβερνήσεων είναι μεγάλη. Οι «αποκεφαλισμοί» βουνοκορφών και η διάνοιξη φαρδιών αμαξιτών δρόμων μέσα σε δάση, ακόμη και μέσα σε περιοχές Natura 2000, για εγκαταστάσεις εκατοντάδων ανεμογεννητριών τεράστιου μεγέθους, θεμελιώσεις με χιλιάδες τόνους τσιμέντου, εγκατάσταση τεράστιων πυλώνων νέων δικτύων μεταφοράς Η.Ε. κλπ, χωρίς συμβατική πρόβλεψη αποσυναρμολόγησης και απόσυρσης των Α/Γ όταν ολοκληρωθεί η διάρκεια ζωής τους, είναι πλέον συχνή καθημερινή πρακτική, η οποία δικαιολογημένα έχει ξεσηκώσει μαζικές αντιδράσεις, προσφυγές και διαδηλώσεις από οργανώσεις της «Κοινωνίας των Πολιτών».

Το πρόβλημα εντείνεται από την εφιαλτική πλανητική υπερθέρμανση, τους καύσωνες, τις καταστροφικές δασικές πυρκαγιές που εναλλάσσονται με ισχυρές καταιγίδες, πλημμύρες και κατολισθήσεις, από την άνοδο της στάθμης των ωκεανών, τις δραματικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα.

Ακολουθούν αποσπάσματα ανακοίνωσης του «Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας»:

-«Το τραγικό είναι ότι και η Απόφαση 2499/2012 του Σ.τ.Ε. για πρώτη φορά στα χρονικά επέτρεψε την εγκατάσταση αιολικών πάρκων ακόμη και μέσα σε αναδασωτέες περιοχές! Η διάταξη του άρθρου 24 παρ. 1 του Συντάγματος που αφορά την προστασία των δασών, θεσπίζει μεν κατ’ αρχήν την απαγόρευση μεταβολής του προορισμού των δασών, αφήνει όμως ρητά ένα στενό περιθώριο στο νομοθέτη για εξαιρέσεις «αν προέχει για την Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον». Η νομοθεσία που επέτρεψε την εγκατάσταση αιολικών πάρκων μέσα στα δάση είναι μια τέτοια περίπτωση, για την οποία το Σ.τ.Ε. το 2012 δυστυχώς αποφάνθηκε ότι είναι συνταγματική. …
(Τόσο το 2021 όσο και το 2023), λίγες μέρες μετά την καταστροφή εκατοντάδων χιλιάδων στρεμμάτων δάσους και τις κυβερνητικές εξαγγελίες για την αποκατάστασή τους, γίνονται φανεροί οι κίνδυνοι από την ερμηνεία που έδωσε η 2499/2012 απόφαση του Σ.τ.Ε. σε μια άλλη, άκρως ειδική, συνταγματική διάταξη: το άρθρο 117 παρ. 3 που απαγορεύει τη χρήση των αναδασωτέων εκτάσεων για οποιοδήποτε άλλο προορισμό μέχρι την ολοκλήρωση της αναδάσωσης. Εδώ το Σύνταγμα δεν παρέχει τη δυνατότητα καμίας απολύτως εξαίρεσης. Το άρθρο 117 παρ. 3 του Συντάγματος ανήκει στην κατηγορία εκείνη των συνταγματικών διατάξεων που δεν περιέχουν νομικές έννοιες δεκτικές ερμηνείας, τελεολογικής, διαπλαστικής ή συνδυαστικής, ούτε αφήνει στο νομοθέτη περιθώριο εξειδίκευσης ή θέσπισης εξαιρέσεων. Αντίθετα ο συντακτικός νομοθέτης, έχοντας ήδη από το 1975 πλήρη επίγνωση της σημασίας της αναδάσωσης για την προστασία του δασικού πλούτου της Χώρας και των πολλαπλών κινδύνων που ελλοχεύουν στη διαδικασία αυτή, επεφύλαξε συνειδητά στις αναδασωτέες εκτάσεις διαφορετική και αυστηρότερη μεταχείριση από εκείνη των δασικών. Δεν του «ξέφυγε», ούτε παραλογιζόταν. … ο λόγος θέσπισης της ειδικής διάταξης του άρθρου 117 παρ. 3 του Συντάγματος, διά στόματος του εισηγητού της Κωνσταντίνου Τσάτσου, είναι ο «κίνδυνος μετατροπής των καταστροφεισών εκτάσεων με δασική βλάστηση είτε εις οικόπεδα είτε εις χωράφια…». Δεν υπάρχει, λοιπόν, καμία αντίφαση ανάμεσα στα άρθρα 24 παρ. 1 και 117 παρ. 3 του Συντάγματος, την οποία υποτίθεται ότι επιχείρησε να γεφυρώσει η 2499/2012 απόφαση του Σ.τ.Ε. Υπάρχει ρητώς εκπεφρασμένη και συνειδητή διαφοροποίηση από τον ίδιο τον συντακτικό νομοθέτη. Κρίνοντας αντίθετα, η 2499/2012 απόφαση του Σ.τ.Ε. προκάλεσε δύο καίρια ρήγματα στην ελληνική έννομη τάξη:

Το πρώτο ρήγμα, ίσως μακροπρόθεσμα και το σημαντικότερο, είναι ότι για πρώτη φορά έγινε δεκτό ότι το Σύνταγμα μπορεί να ερμηνεύεται και ενάντια στο ίδιο του το γράμμα. Και αυτό είναι εξαιρετικά επικίνδυνο όχι μόνο για την ασφάλεια δικαίου, αλλά για τα ίδια τα θεμέλια του Κράτους Δικαίου. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τι θα συμβεί αν τέτοιου είδους ερμηνεία δοθεί και σε άλλες ρητές και αδιάστικτες συνταγματικές διατάξεις.

Το δεύτερο ρήγμα ήρθε στο προσκήνιο με αφορμή τις πρόσφατες πυρκαγιές και τις χρήσεις που επιτρέπονται πλέον, τουλάχιστον σύμφωνα με την απόφαση αυτή, μέσα στις αναδασωτέες εκτάσεις. Γιατί δυστυχώς, η 2499/2012 του ΣτΕ δεν περιορίστηκε να κρίνει νόμιμη και επιτρεπτή την εγκατάσταση αιολικών πάρκων μέσα στις εκτάσεις αυτές. Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά τη μείζονα σκέψη, θα διαπιστώσει ότι η άρση της απαγόρευσης επεκτείνεται και σε κάθε «έργο το οποίο αποβλέπει την εξυπηρέτηση ανάγκης με ιδιαίτερη κοινωνική, εθνική ή οικονομική σημασία». Οι λόγοι για τους οποίους η απόφαση περιέλαβε μια τέτοια κρίση είναι άγνωστοι αφού κάτι τέτοιο καθόλου δεν χρειαζόταν για τις ανάγκες της συγκεκριμένης υπόθεσης. Οι κίνδυνοι όμως σήμερα είναι προφανείς και προ των πυλών».
Ιδιαίτερα σήμερα, ισχύουν τα ανωτέρω εν όψει επιταχυνόμενων καταστροφικών επιπτώσεων της Πλανητικής Υπερθέρμανσης, της Κλιματικής Κρίσης, των εκτεταμένων Δασικών Πυρκαγιών, της Ξηρασίας, της Λειψυδρίας και της επαπειλούμενης Ερημοποίησης Μεσογειακών χωρών!

3. Εξόρυξη Μετάλλων & Σπάνιων Γαιών – «Πράσινες Τεχνολογίες» – Κλιματική κρίση

Eξόρυξη, εμπλουτισμός, μεταφορά & μεταποίηση σπάνιων μετάλλων και σπάνιων γαιών για μπαταρίες, τηλεφωνία, ηλεκτρικά αυτοκίνητα, ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά, βασίζονται σε χρήση κάρβουνου – λιγνίτη – πετρελαίου – φυσικού αερίου για τη λειτουργία θερμικών εργοστασίων προς παραγωγή Η.Ε.

Ο χαλκός αποτελεί παράδειγμα ληστρικής εκμετάλλευσης των απαιτούμενων ορυκτών πόρων. Από την εποχή του χαλκού έως σήμερα, ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει εξορύξει και επεξεργαστεί 900 εκατ. τόνους χαλκού. Τα Ηλεκτρικά Αυτοκίνητα, οι Ανεμογεννήτριες και τα ηλεκτρικά τους δίκτυα, απαιτούν την παραγωγή άλλων 900 εκατομμυρίων τόνων χαλκού, μόνο στα επόμενα 30 χρόνια! Πάνω από 50% του βάρους ενός ηλεκτρικού αυτοκινήτου είναι Μπαταρίες, που απαιτούν Γραφίτη, Λίθιο, Κοβάλτιο. Οι Ηλεκτρικοί Κινητήρες απαιτούν επίσης Χαλκό και Νεοδύμιο, ενώ Σπάνιες Γαίες απαιτούνται σε Οχήματα, Γεννήτριες & Πτερύγια Α/Γ, Φωτοβολταϊκά κ.ά.

Τεράστιες είναι επίσης οι απαιτήσεις Η.Ε. για την παραγωγή, μεταφορά, διανομή και αποθήκευση Υδρογόνου, της εναλλακτικής τεχνολογίας Κυψελών Η2. Πέραν των Ι.Χ. ανάλογα απαιτούνται για λεωφορεία – φορτηγά, σκάφη θαλάσσιων μεταφορών, πολεμικά σκάφη και υποβρύχια, αεροσκάφη πολιτικά & στρατιωτικά, πυραύλους & διαστημικά σκάφη, drones κλπ.

Για κάθε Α/Γ σε θαλάσσια και στεριανά πάρκα απαιτείται 1 τόνος σπάνιων μετάλλων, 20 τόνοι αλουμίνιο, 500 τόνοι χάλυβα, χαλκός και τσιμέντο. Χαλκός απαιτείται και για καλώδια μεταφοράς της παραγόμενης Η.Ε. από Α/Γ μέχρι τους κόμβους του διασυνδεδεμένου ηλεκτρικού δικτύου. Ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο απαιτεί 80 κιλά χαλκού, ενώ χαλκός απαιτείται και για μεταφορά Η.Ε. σε «πρατήρια» φόρτισης ηλεκτρικών αυτοκινήτων.

Τα μεγαλύτερα αποθέματα στρατηγικών ορυκτών βρίσκονται στην Κίνα. Τα 2/3 Γραφίτη διεθνώς εξορύσσονται στην Κίνα, σε απέραντο ορυχείο, όπου η ρύπανση (συμβατική & ραδιενεργή) φθάνει στους υπόγειους υδροφορείς. Σε χιλιάδες εργοστάσια της Κίνας επεξεργάζονται και αποθηκεύονται: Ίνδιο, Βολφράμιο, Γερμάνιο, Αντιμόνιο, Γάλλιο … Εξόρυξη Κοβαλτίου γίνεται κυρίως στο Κόνγκο, όπου παράγονται 90.000 τόνοι στο μεγαλύτερο ορυχείο (21 τετρ. Χλμ.), από τους 124.000 τόνους της παγκόσμιας ετήσιας παραγωγής. Τα παγκόσμια αποθέματα Κοβαλτίου είναι 25 εκατ. τόνοι. (Το μετάλλευμα εμπεριέχει ουράνιο και στο ορυχείο μετρήθηκαν 329 μRem/hr με όριο τα 100 μRem/hr). Κάθε μπαταρία Λιθίου ηλεκτρικών οχημάτων περιέχει 6,7 κιλά Κοβάλτιο. Το 80% των μπαταριών Λιθίου διεθνώς παράγεται στην Κίνα, ενώ εξόρυξη Λιθίου γίνεται σε Αυστραλία – Χιλή & Βολιβία.

Η παραγωγή Η.Ε. από ανανεώσιμες πηγές (υδροηλεκτρικά, ανεμογεννήτριες, ηλιακά κάτοπτρα, φωτοβολταϊκά, γεωθερμία, «πράσινο» υδρογόνο κλπ) ή από πυρηνικούς αντιδραστήρες σύντηξης θα χρειαστεί δεκαετίες για σταδιακή κάλυψη των αναγκών. Στη μεταβατική περίοδο θα συνυπάρχει παραγωγή ενέργειας από ορυκτά καύσιμα & Α.Π.Ε., θερμικά & ηλεκτρικά οχήματα, παλαιό και νέο.

Μετά την τελευταία εποχή παγετώνων (έναρξη πριν ~ 2,5 εκατ. χρόνια, λήξη πριν περ. 12 χιλιάδες χρόνια), έως την βιομηχανική επανάσταση, η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε αέρια θερμοκηπίου, η θερμοκρασία και το κλίμα διατηρήθηκαν σε μεγέθη που επέτρεψαν αδιατάρακτη κατοίκηση, καλλιέργεια και εκμετάλλευση εδαφών, σε παραθαλάσσιες και μη περιοχές.

Έτσι αναπτύχθηκε η γεωργία και η κτηνοτροφία, η μόνιμη εγκατάσταση σε οικισμούς και η ανάπτυξη των πόλεων. Γενικότερα εμφανίστηκαν και εξελίχθηκαν μορφές ανθρώπινου πολιτισμού σε όλες τις ηπείρους. Όμως, η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε διοξείδιο του άνθρακα, από 280 ppm το 1800 έφθασε στα 420 ppm το 2021, ενώ αναμένεται να φθάσει τα 1.000 ppm έως το 2100, δηλαδή όσο ήταν πριν 15 εκατομμύρια χρόνια! (ppm = parts per million).

Ο τεχνολογικός – βιομηχανικός – αστικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πληθυσμιακή έκρηξη, ανάλογες ανάγκες τροφής, ένδυσης, πρώτων υλών, υποδομών, που αναπτύχθηκε με ραγδαίους ρυθμούς τα τελευταία 300 χρόνια, απαιτούσε κατανάλωση ενέργειας σε τεράστιες ποσότητες. Αυτές πολλαπλασιάστηκαν λόγω σπατάλης πόρων (ιδίως για παραγωγή όπλων και πυρομαχικών, πολεμικών μηχανών και διεξαγωγή πολέμων), αλλά και δραματικής αλλαγής τρόπου ζωής, κατανάλωσης πολυτελών αγαθών (αυτοκίνητα, κατοικίες, σκάφη κλπ) και τροφών στις «αναπτυγμένες» χώρες, σε έναν απερίσκεπτο ευδαιμονισμό μιας «κοινωνίας της αφθονίας», εις βάρος χωρών και πληθυσμών του «3ου κόσμου». Τυπικό παράδειγμα ο εθισμός στο βοδινό (κρέας, τυριά, γάλα, αλλαντικά κλπ.), που – εκτός από χώρους εκτροφής εκατομμυρίων βοοειδών – απαιτεί αποψίλωση δασών για μαζική παραγωγή ζωοτροφών (π.χ. Αμαζόνιος). Τα αέρια του θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα και μεθάνιο) όλου του κλάδου βοοειδών, ξεπερνούν το σύνολο εκπομπών καυσαερίων από επιβατικά – μεταφορικά και στρατιωτικά αεροσκάφη!

Στα τελευταία 200 – 300 χρόνια έχουν παραχθεί ποσότητες τεχνολογικών υλικών (μέταλλα, πλαστικά, τσιμέντα, άσφαλτος), που ξεπερνούν τη μάζα της βιόσφαιρας του πλανήτη (π.χ. δάση, βλάστηση, κοράλλια, ελέφαντες, τερμίτες, ψάρια …). Όλα με χρήση ενέργειας που βασίζεται σε άνθρακα και εκλύει τεράστιες ποσότητες αερίων θερμοκηπίου. Οι παλιοί αλχημιστές προσπαθούσαν να μετατρέψουν τον μόλυβδο σε ακριβό χρυσό. Οι σημερινοί μετατρέπουν τον «μαύρο χρυσό» σε φθηνά πλαστικά. Πλαστικά τόσο φθηνά και άφθονα, που συχνά δεν ανακυκλώνονται. Πλημμυρίζουν απέραντους σκουπιδότοπους σε κάθε γωνιά του πλανήτη, μέχρι την τάφρο των Μαριάνων – το βαθύτερο σημείο των ωκεανών και το χαμηλότερο σημείο της επιφάνειας του φλοιού της Γης, στα 11.000 μ. βάθος. Έχουν τέτοια αντοχή στη φθορά, ώστε διατηρούνται σε «γεωλογική κλίμακα χρόνου», αποτελώντας πλέον ιστορικό αποτύπωμα της «Ανθρωπόκαινης Περιόδου»!

4. Ορυκτά καύσιμα – «Βόμβες Διοξειδίου & Βόμβες Μεθανίου» – Πλανητική Υπερθέρμανση

Τα βραχυπρόθεσμα σχέδια της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων αφορούν 195 βόμβες άνθρακα, γιγάντια έργα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Ως «Βόμβα Άνθρακα» ορίζεται έργο που αντιστοιχεί σε 1 δισεκατομμύριο τόνους εκπομπών CO2 στη διάρκειά του, ισοδύναμα με 18 χρόνια παγκόσμιες εκπομπές CO2. Το 60% από αυτά έχουν ήδη ξεκινήσει άντληση και προβλέπεται να παράξουν αέρια θερμοκηπίου ισοδύναμα με μια δεκαετία εκπομπών CO2 από την Κίνα, τον μεγαλύτερο ρυπαντή στον κόσμο. (η προκύπτουσα αύξηση θερμοκρασίας στον πλανήτη θα ξεπεράσει τους 2,7 οC !).

Οι ΗΠΑ είναι η κύρια πηγή πιθανών εκπομπών, με 22 βόμβες άνθρακα. Περιλαμβάνουν συμβατική γεώτρηση και φράκινγκ και εκτείνονται από τα βαθιά νερά του Κόλπου του Μεξικού έως τους πρόποδες του Front Range στο Κολοράντο και έως τη λεκάνη Permian. Μαζί θα εκπέμπουν 140 δισεκατομμύρια τόνους CO2, σχεδόν τέσσερις φορές περισσότερο από όλο τον κόσμο κάθε χρόνο.

Τα αποθέματα ορυκτών καυσίμων που πρέπει να παραμείνουν στο έδαφος, προκειμένου να διασφαλιστεί το όριο για αύξηση θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 1,5 οC, ανέρχονται σε 60% για πετρέλαιο και φυσικό αέριο και σε 90% για τον άνθρακα. Ο ΟΗΕ προειδοποιεί ότι η νέα παραγωγή ορυκτών καυσίμων «υπερβαίνει κατά πολύ» το όριο των 1,5 οC που έθεσαν οι διεθνείς διασκέψεις για το κλίμα.

Τα επόμενα 7 χρόνια προβλέπεται νέα παραγωγή 192 δισεκατομμύριων βαρελιών, 50:50 από υγρά καύσιμα και φυσικό αέριο. Η καύση τους θα παράξει 73 δισεκατομμύρια τόνους CO2. Μαζί με την επίδραση του διαφεύγοντος μεθανίου, προκύπτουν 97 δισεκατομμύρια τόνοι ισοδύναμου CO2, που προστίθενται στην ατμόσφαιρα και οδηγούν σε κλιματική κόλαση. Το μεθάνιο διαρρέει τακτικά από τις εργασίες αερίου και είναι ένα ισχυρό αέριο θερμοκηπίου, παγιδεύοντας 86 φορές περισσότερη θερμότητα από το CO2 για 20 χρόνια (από άρθρο του Guardian, 11.05.2022).

Σε νεότερο άρθρο του Guardian, στις 6.03.2023, διαπιστώνεται ότι:

• Σε περισσότερες από 1.000 τοποθεσίες «υπερεκπομπών» ανέβλυσε μεθάνιο στην παγκόσμια ατμόσφαιρα το 2022, κυρίως από εγκαταστάσεις πετρελαίου και φυσικού αερίου.

• Εντοπίστηκαν επίσης άλλες 55 «βόμβες μεθανίου» σε τοποθεσίες εξόρυξης ορυκτών καυσίμων.

Ο συνδυασμός διαρροών αντιστοιχεί σε 112 «βόμβες μεθανίου», που ισοδυναμούν με 463 Gt CO2με συντηρητική εκτίμηση, και στη χειρότερη περίπτωση με 729 Gt CO2, ποσό σχεδόν διπλάσιο από τον υπόλοιπο προϋπολογισμό άνθρακα του πλανήτη για διατήρηση της θέρμανσης κάτω από 1,5 οC.

Δεν υπάρχει λύση για την κλιματική αλλαγή χωρίς την αντιμετώπιση των εκπομπών μεθανίου!
Οι εκπομπές μεθανίου προκαλούν 25% της παγκόσμιας θέρμανσης σήμερα. Υπάρχει «τρομακτική» αύξηση από το 2007, απειλώντας ολόκληρο το παγκόσμιο όριο του «προϋπολογισμού άνθρακα» που απαιτείται για τη διατήρηση της θέρμανσης κάτω από τους 1,5 οC.

ΗΠΑ, Ρωσία και Τουρκμενιστάν ευθύνονται για τον μεγαλύτερο αριθμό διαρροών από εγκαταστάσεις ορυκτών καυσίμων, ενώ στην πρώτη 15-άδα περιλαμβάνονται: Αλγερία, Κίνα, Σαουδική Αραβία, Αυστραλία, Ιράν, Ιράκ. Επίσης από χωματερές, υποκλοπές αερίου και ορυζώνες σε Ινδία, Πακιστάν, Μπαγκλαντές και Αργεντινή.
Ως αέριο θερμοκηπίου, το μεθάνιο είναι δίκοπο μαχαίρι: παγιδεύει 80 φορές περισσότερη θερμότητα από το διοξείδιο του άνθρακα, αλλά εξαφανίζεται από την ατμόσφαιρα σε περίπου μια δεκαετία, πολύ γρηγορότερα από το CO2, που εξαφανίζεται σε περισσότερο από έναν αιώνα.

Οι ανθρωπογενείς εκπομπές μεθανίου ευθύνονται περίπου για το ένα τρίτο αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά τον περασμένο αιώνα. Περίπου 40% των ανθρωπογενών εκπομπών μεθανίου προέρχονται από διαρροές στην εξερεύνηση, την παραγωγή και τη μεταφορά ορυκτών καυσίμων. Άλλο ένα 40% προέρχεται από τη γεωργία, όπου κυριαρχούν τα βοοειδή, και 20% από τοποθεσίες απορριμμάτων που σαπίζουν. Σε όλα προβλέπεται άνοδος. Η πρόσφατη αύξηση του μεθανίου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αυξημένη δραστηριότητα μικροβίων, που αποσυνθέτουν την οργανική ύλη, όπως αυτά στους υγροτόπους και τα στομάχια των ζώων. Αλλά η αποξήρανση υγροτόπων είναι αδιανόητη για τους περισσότερους επιστήμονες, καθώς θα προκαλέσει μεγάλες εκπομπές CO2 και θα καταστρέψει βιότοπους πολύτιμους για την άγρια ζωή.

5. Επίλογος: Υποκρισία Κυβερνήσεων και Επιχειρήσεων – Απόψεις του Γ.Γ. ΟΗΕ

Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη λόγω των αερίων του θερμοκηπίου ίσως δεν είναι πλέον αναστρέψιμη, σύμφωνα με τις ενδείξεις αστάθειας του «Gulf Stream», του «Jet Stream» και του ρυθμού που λιώνουν τα παγόβουνα και οι παγετώνες ταυτόχρονα (!) σε Βόρειο και Νότιο Πόλο!

Αλλά το «Εγωϊστικό Γονίδιο» των ανθρώπινων «Carbon Units» συντηρεί την ψευδαίσθηση ότι ο τεχνολογικός μας πολιτισμός μπορεί να ελέγχει τη χρήση του πλεονάζοντος Άνθρακα, του Βρυκόλακα που ο άνθρωπος εξορύσσει από τα βάθη της Γης, όπου η Φύση τον είχε «φυλακίσει» εκατομμύρια και δισεκατομμύρια χρόνια!

Η κλιματική κρίση δεν αντιμετωπίζεται μόνο με αντικατάσταση θερμικών κινητήρων από ηλεκτρικούς, με παραγωγή Η.Ε. από ανεμογεννήτριες – φωτοβολταϊκά και άλλες Α.Π.Ε. ή από πυρηνικούς αντιδραστήρες σύντηξης, αντί του άνθρακα και των αντιδραστήρων σχάσης.

Απαιτείται π.χ.:

• ΜΕΙΩΣΗ οχημάτων, εξόρυξης ορυκτών, ρύπανσης περιβάλλοντος,

• ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ενέργειας και τροφών,

• ΑΛΛΑΓΗ του προτύπου ζωής και κατανάλωσης,

• ΔΙΑΣΩΣΗ της βιοποικιλότητας,

• ΑΥΞΗΣΗ μάζας της βιόσφαιρας,

• ΜΕΙΩΣΗ ανθρώπινου πληθυσμού,

• ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ τεχνολογικών υλικών,

• ΕΠΕΚΤΑΣΗ δασών και υγροτόπων,

• ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ κάθε είδους,

• ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ κρέατος από φυτικά & συνθετικά τρόφιμα.

Δηλώσεις του Gus Speth, συγγραφέα και συμβούλου των ΗΠΑ για την κλιματική αλλαγή:

• «Πίστευα ότι τα κορυφαία περιβαλλοντικά προβλήματα ήταν: απώλεια βιοποικιλότητας, κατάρρευση του οικοσυστήματος και κλιματική αλλαγή.

• Σκέφτηκα ότι τριάντα χρόνια καλής επιστήμης θα μπορούσαν να τα αντιμετωπίσουν.

• Έκανα λάθος. Τα κορυφαία περιβαλλοντικά προβλήματα είναι: ο εγωισμός, η απληστία και η απάθεια, και για να τα αντιμετωπίσουμε χρειαζόμαστε πολιτισμικό και πνευματικό μετασχηματισμό. Και εμείς οι επιστήμονες δεν ξέρουμε πώς να το κάνουμε αυτό».

Δηλώσεις Γ.Γ. του Ο.Η.Ε. Αντόνιο Γκουτέρες για εταιρείες και κυβερνήσεις:

• Λένε ψέματα και τα αποτελέσματα θα είναι καταστροφικά. Η επένδυση σε νέες υποδομές ορυκτών καυσίμων είναι ηθική και οικονομική τρέλα

• Ακτιβιστές για το κλίμα παρουσιάζονται μερικές φορές ως επικίνδυνοι ριζοσπάστες. Αλλά οι πραγματικά επικίνδυνοι ριζοσπάστες είναι οι χώρες εκείνες που αυξάνουν την παραγωγή ορυκτών καυσίμων
• Συμφέροντα ορυκτών καυσίμων χρησιμοποιούν κυνικά τον πόλεμο στην Ουκρανία για να εξασφαλίσουν ένα μέλλον στον άνθρακα

• Βρισκόμαστε σε έναν αυτοκινητόδρομο με κατεύθυνση προς την κλιματική κόλαση και (αντί φρένου) έχουμε το πόδι μας στο γκάζι.

• Ο κόσμος βρίσκεται σε αγώνα δρόμου ενάντια στο χρόνο. Πρέπει να τερματιστούν οι επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων και να σταματήσει η επέκταση των ερευνών για πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Ο εθισμός στα ορυκτά καύσιμα είναι αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή.

*Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης, Ηλεκ/γος Μηχ/γος Μηχανικός, ΕΜΠ Αθήνα, TU Hannover, Εκπρόσωπος της Πρωτοβουλίας Κατοίκων «Φίλοι της Βέργας», Καλαμάτα, Αντιπρόεδρος της Εταιρείας Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών (Ε.Μ.Α.Σ.), Μέλος προσωρινής ΔΕ της Ελληνικής Ομοσπονδίας Πεζοπορίας (Ε.Ο.Π.)

Πηγές των στοιχείων:

1. Εισηγήσεις / Παρουσιάσεις των «Φίλων της Βέργας» στις Συνδιασκέψεις του Προγράμματος «Ολιστικής και Συμμετοχικής, Ήπιας και Βιώσιμης Ανάπτυξης Ταϋγέτου», σε Καλαμάτα – Δυτική Μάνη (Στούπα) – Σπάρτη – Ανατολική Μάνη (Γύθειο), το 2022. (βλ. κανάλι του YouTube: «ΦΙΛΟΙ της ΒΕΡΓΑΣ – Βιώσιμη Ανάπτυξη Ταϋγέτου», σύνδεσμος: https://www.youtube.com/@kostasmarkakis )
2. Greenagenda.gr: «Απάτητα Βουνά» – Συνέντευξη Υφυπουργού ΥΠΕΝ Γ. Αμυρά στην «Καθημερινή» (24.11.2021)
3. Θεματικά Ντοκιμαντέρ του Γαλλογερμανικού δορυφορικού καναλιού «ARTE HD»: α) Πράσινη Επανάσταση – Ηλεκτρικά Αυτοκίνητα – Εξορύξεις Σπάνιων Μετάλλων – Σπάνιων Γαιών (24.11.2020), β) Ο Κύκλος του Άνθρακα (26.03.2022)
4. Γερμανικό δορυφορικό δίκτυο «ARD – Das Erste»: «Βρώμικος Χαλκός» – Εξορύξεις Ευρωπαϊκών Εταιρειών στη Χιλή (25.10.2022)
5. Εφημερίδα «The Guardian»: α) 195 Βόμβες Άνθρακα οδηγούν σε Κλιματική Καταστροφή (11.05.2022), β) 1000 εστίες διαρροής μεθανίου – 55 «βόμβες μεθανίου», σπρώχνουν το Κλίμα σε σημείο χωρίς επιστροφή (6.03.2023)
6. Περιοδικό «Der Spiegel»: Η Αλήθεια για τις «Καθαρές Τεχνολογίες» – Εξορύσσοντας τον Πλανήτη μέχρι Θανάτου (4.11.2021)
7. 3 πρόσφατες και 1 παλαιότερη Αποφάσεις του ΣτΕ (Δημοσιεύσεις σε Ecopress.gr, Ανακοίνωση Προέδρου του «Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας» στις 16.08.2021)