Αστικές αναπλάσεις: Αισθητική και ταυτότητα των πόλεων

Της Καλλιόπης Παπαδάκη*

Πολύς λόγος γίνεται ξανά για τις αστικές αναπλάσεις και σε συνδυασμό βεβαίως με την προσπάθεια που έγινε στο Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας τους τελευταίους 9 μήνες. Πολύς λόγος για μια πρακτική που στις υπόλοιπες χώρες έχει δοκιμαστεί και εξελιχθεί μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες μεσα από το πέρασμα των χρόνων, την αλλαγή αστικής νοοτροπίας και αντίληψης, την αλλαγή των αναγκών και των διακυβευμάτων.

Ακούγεται λοιπόν ότι «….Στις μέρες μας οι πόλεις αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα και ειδικότερα οιμεγάλες στις οποίες λόγω της αύξησης της αστικοποίησης, οδηγούνται σε ταχεία ανάπτυξη. Τα προβλήματα που εντοπίζονται, αφορούν οικονομικά, αστικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα…..». Είναι πράγματι πρόβλημα των ημερών; Ας μην ξεχνάμε, ότι η πόλεις είναι ζωντανοί οργανισμοί. Από την αρχή της ύπαρξής τους ως τόπος συγκέντρωσης ανθρώπινου πληθυσμού και δραστηριοτήτων μεταλλάσσονται συνεχώς, γεννούν προβλήματα, δυναμικές, ροές,αναπτύσσονται ή υποβαθμίζονται.

Τι είναι λοιπόν μια αστική ανάπλαση;

Δανειζόμενοι όρους από άλλες επιστήμες, και όπως πως αναφέρει ο Οικονόμου (1), στη βιολογία για παράδειγμα, με τον όρο ανάπλαση νοείται η αναζωογόνηση χαμένων ή κατεστραμμένων ιστών ή αποκατάσταση ενός συστήματος στην αρχική του μορφή. Κατά τον ίδιο τρόπο, στον αστικό ιστό μέσω των διαδικασιών της αστικής ανάπλασης, αναζωογονούνταιοι οικονομικές δραστηριότητες, αποκαθίστανται οι κοινωνικές λειτουργίες καιβελτιώνεται η ποιότητα του περιβάλλοντος. Συνεπώς ένας γενικός περιγραφικός ορισμός για την αστικήανάπλαση, θα ήταν ότι είναι «το σύνολο των πολεοδομικών παρεμβάσεων σε τμήματα τουυφιστάμενου αστικού ιστού, που περιλαμβάνουν το φυσικό ανασχεδιασμό τους». Με το πέρασμα των χρόνων και μεταξύ διαφορετικών χωρών, η έννοια της αστικής ανάπλασης αναδιατυπώθηκε και έχει αποκτήσει διαφορετικά περιεχόμενα, καθώς οι πόλεις υπόκεινται σε μια συνεχή διαδικασία εξέλιξης ανάλογα με τις υπάρχουσες συνθήκες, τις ευκαιρίες και τις απειλές που δέχονται από το εξωτερικό περιβάλλον.

Την ίδια στιγμή  η σημασία των αστικών κέντρων ως πυρήνες ανάπτυξης είναι τέτοια, που ιδιαίτερα στον «ευαίσθητο» ευρωπαϊκό χώρο, η έννοια της αστικής ανάπλασης είναι άμεσα συνυφασμένη με την άννοια της ανάπτυξης και της προόδου. Ήδη από το 2015, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή οι Ευρωπαϊκές πολιτικές για ταθέματα της πόλης έχουν εμπλουτίσει την έννοια της αστικής ανάπλασης ώστε να έχει αποκτήσει ένα ολοκληρωμένο στρατηγικό χαρακτήρα. Πλέον, η έννοια της ανάπλασης δεν αφορά μόνο τη διατήρηση και αποκατάσταση ιστορικών τόπων καιυποδομών, αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις σε διατηρητέα κελύφη και εγκατάσταση νέωνχρήσεων και λειτουργιών. Οι Ευρωπαϊκές πολιτικές έχουν στόχο στη συνολικήαντιμετώπιση των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων πουαντιμετωπίζουν υποβαθμισμένες αστικές περιοχές όπου τα κτίρια είναι υποκατάρρευση, οι κατοικίες κακής ποιότητας, οι κοινωνικές υπηρεσίες  ανεπαρκείς και ηανεργία προκαλεί ή ενισχύει φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και γκετοποίησης.

Υπό το πρίσμα μιας σύγχρονης θεώρησης της διαδικασίας αστικής ανάπλασης, οι παράμετροι που υπεισέρχονται στον σχεδιασμό διευρύνονται έτσι ώστε να καλύπτονται όλες οι απαιτήσεις που συναρτώνται με την βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου. Για τον λόγο αυτό το Υπουρεγείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής το 2015, διατύπωσε μια σειρά από στόχους που θα πρέπει να επιδιώκονται κατά τον σχεδιασμό:

Η προστασία του περιβάλλοντος, με ορθολογική διαχείριση των φυσικώνπόρων, μέτρα για την εξοικονόμηση ενέργειας και εφαρμογή αρχώνβιοκλιματικού σχεδιασμού.

Η βελτίωση της λειτουργικότητας του αστικού χώρου, για την εξυπηρέτησητων σύγχρονων αναγκών των κατοίκων της πόλης.

Η βελτίωση της αστικής κινητικότητας, με την προώθηση ήπιων και φιλικώνπρος το περιβάλλον μορφών μετακίνησης (πεζή και ποδήλατο) λαμβάνονταςιδιαίτερη μέριμνα για τα Άτομα με Αναπηρία (ΑμεΑ).

Η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και η μείωση των κοινωνικών εντάσεωνμε την εξασφάλιση στις αναπλάσεις των αναγκαίων προϋποθέσεων για τηνανάπτυξη σχέσεων καλής γειτονίας και επαφής των κατοίκων.

Η δημιουργία συνθηκών για την αύξηση της επιχειρηματικότητας καιαποτροπή εγκατάλειψης περιοχών από τους μόνιμους κατοίκους.

Η βελτίωση της αισθητικής του αστικού χώρου, επιβάλλοντας και προάγονταςτη συμμετοχή της Αρχιτεκτονικής στον σχεδιασμό.

Η βελτίωση των στεγαστικών συνθηκών και η κάλυψη των στεγαστικώναναγκών ευπαθών ομάδων πληθυσμού.

Η οικονομία των κατασκευών μέσω κατάλληλων επιλογών σχεδιασμού καικατασκευαστικών μεθόδων.

Η τήρηση κατά τον σχεδιασμό ουσιαστικών συμμετοχικών διαδικασιών.

Η ορθολογική διαχείριση του ελεύθερου δημόσιου χώρου με εξασφάλιση συνεχούς και επαρκούς συντήρησης, καθαριότητας, ασφάλειας και ελέγχουοποιονδήποτε μελλοντικών επεμβάσεων στο χώρο αυτό από άλλους φορείς.

Σε αυτό το πλαίσιο, γίνεται μια συνεχή αναζήτηση  των κατάλληλων πολεοδομικών εργαλείων, διαδικασιών και κινήτρων που θα δώσουν ώθηση στις αστικές αναπλάσεις, μέσα από ολιστικά προγράμματα, χωρίς αποσπασματικό χαρακτήρα. Ανζητώνται εκείνα τα πολεοδομικά εργαλεία τα οποία θα εξασφαλίσουν την αντίσταση στο καθημερινό «χάσιμο» των δημόσιων χώρων μέσα από τις άρσεις των απλλοτριώσεων, στην προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, στην προστασία των φυσικών περιοχών μέσα στον αστικό ιστό, στην διατήρηση της παραδοσιακής γειτονιάς, στην δημιουργία χώρων κοινωνικοποίησης και συγχρωτισμού των ποικίλων κοινωνικών ομάδων.

Πράγματι, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την αξία και την χρησιμόττα όλων αυτών των εργαλείων και είναι κοινή ευχή να προχωρήσουν ένα βήμα παρακάτω και να ενεργοποιηθούν. Είναι ευνόητο, ότι καταρχήν πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι θα υπάρξουνοι χώροι αυτοί, για να μπορέσουμε να επέμβουμε επάνω τους και μέσα από αυτούς. Είναι κατανοητό ότι βεβαίως, πρέπει να εξασφαλίσουμε δημόσιο χώρο, να διαφυλάξουμε την αρχιτεκτονική κληρονομιά, να οριοθετήσουμε και κατοχυρώσουμε τα στικά ρέματα. Είναι επίσης σημαντικό να σχεδιάσουμε ολιστικά, δημιουργώντας ροές και δίκτυα στο σύνολο του αστικού χώρου. Θα ήθελα ωστόσο να σταθώ σε μια παράμετρο, που συνιθίζεται να υποτιμάται, και συγκεκριμένα  στην 6^η κουκίδα των προαναφερόμενων στόχων, που τόσο εύστοχα διατυπώθηκαν από το Υπουργείο : «Η βελτίωση της αισθητικής του αστικού χώρου, επιβάλλοντας και προάγοντας τη συμμετοχή της Αρχιτεκτονικής στον σχεδιασμό».

Στο σημείο αυτό είναι πραγματική πρόκληση να αναρωτηθεί ο καθένας από εμάς για την αξια της αισθητικής και της λεπτομέρειας που διακρίνουν τον αστικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, καταβαίνοντας επίπεδο μετά τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Είναι αλήθεια τόσο σημαντική; Ας συλλογιστούμε …, είναι αδιαμφησβήτητο ότι η αξία των αρχιτεκτονημάτων και των δημόσιων χώρων που σεδίασε ο Gaudi για την πόλη της Βαρκελώνης δημιούργησαν γι αυτή μια αξεπέραστη ταυτότητα. Μια ταυτότητα η οποία βασίζεται στην κάθε μικρή λεπτομέρεια.Στο κάθε πετραδάκι, στο κάθε υλικό, στο κάθε χρώμα, στο κάθε φυτό. Μια ταυτότητα που θα συνοδεύει την πορεία και ιστορία της πόλης και θα την αναδεικνύει, τολμώ να πω για πάντα.

Σήμερα, έχουμε ξανα-ανακαλύψει την αξία της συμπαγούς πόλης. Σημερα λέγεται πως είναι η περίοδος της ελπίδας όπου, μέσα από τον «μύθο» της ποιότητας ζωής και περιβάλλο­ντος, το όραμα της πόλης συνεχίζει να υπάρχει και να δημιουργεί.

Ας φανταστούμε λοιπόν, μια πόλη στην οποία γίνεται μια απλή πεζοδρόμηση. Το ίδιο αποτέλεσμα θα έχουμε όταν απλώς μια περιοχή στρωθεί με κοινές πλάκες πεζοδρομίου, από το να σχεδιασθεί με φροντίδα και προσοχή; Να σχεδιαστεί δηλαδή με έμφαση στην σύνθεση, που συνδυάζει την λειτουργικότητα, με την ελκυστικότητα, την θερμική και ηχητική άνεση, την προσβασιμότητα, την επιλογή των υλικών, των κατασκευών, του φωτισμού, των φυσικών στοιχείων κλπ.

Σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις όπου πραγματοποιούνται προγράμματα αναπλάσεων, σχεδιάζεται με προσοχή ακόμη και η κάθε σχάρα ομβρίων. Η πόλη που αναπλάθεται, μεταρτέπεται σε καμβά, τόσο στο επίπεδο του δημόσιου χώρου της όσο και στα κτιριακά της σύνολα. Η λεπτομέρεια και η προσεγμένη αισθητική, μεταφέρεται ακόμη και στους φαινομενικά «αδιάφορους χώρους» όπως για παράδειγμα στους εσωτερικούς ακαλύπτους των οικοδομικών τετραγώνων. Το αποτέλεσμα των επεμβάσεων αυτών είναι ότι, δημιουργείται ένα σύνολο που χαρκτηρίζεται από το «ωραίο», σε αντίθεση με την συνηθισμένη ασχήμια που βιώνουμε γύρω μας. Η ομορφιά του αστικού χώρου, η ποικιλομορφία, η υψηλή ποιότητα, γίνεται με αυτόν τον τρόπο κτήμα των χρηστών. Είναι στοιχεία τα οποία επιτρέπουν στον πολίτη να οικειοποιηθεί το περιβάλλον γύρω του, με τον ίδιο τρόπο που οικειοποιείται το σπίτι του. Εν συνεχεία, το μάτι εκπαιδεύεται, «μαθαίνει» στο ωραίο, το συνηθίζει και το αποζητά. Το ωραίο με την σειρά του, γίνεται οικείο, γίνετα δικό μας, και πυροδοτεί την συμμετοχικότητα, και την κοινωνικοποίηση.

Ας μην ξεχναμε ότι, ο δηµόσιος αστικός χώρος είναι ο χώρος που περιγράφει µε τον καλύτερο τρόπο την εξελικτική πορεία µιας πόλης, συσσωρεύει τη συλλογική µνήµη των κατοίκων της και είναι ο πιο αξιόπιστος µάρτυρας της ιστορίας της, δηλαδή τής αφήγησης των ανθρώπινων βιωµάτων.Ταυτόχρονα, ο ιδιωτικός κονόχρηστος χώρος είναι οχώρος της συνάθροισης, της κοινωνικοποίησης και της συμμετοχικότητας του κάθε αστικού υποσυνόλου.

Εν τέλει όμως, όλα τα παραπάνω, έχουν να κάνουν μόνο με την τέρψη του ματιού και την απόλαυση του ωραίου;  Μήπως, η «οικειοποίηση της αισθητικής» προσμετρά περισσότερα θετικά αποτελέσματα στην λειτουργία μια πόλης; Η συζήτηση «περί αισθητικής» του αστικού χώρου, και «περί ποιοτικής λεπτομέρειας»έχει κατά καιρούς  οδηγήσει και σε περεταίρω μονοπάτια :«Βάσει της θεωρίας των σπασμένων παραθύρων, η οποία διατυπώθηκε από τους Αμερικανούς νεορεαλιστές κοινωνιολόγους James Wilson και George Kelling, η καταγραφή ενδείξεων υποβάθμισης μιας αστικής περιοχής συνδέεται με σχέση αιτιώδους συνάφειας με την αύξηση της εγκληματικότητας και την ανατροφοδότησή της. Η αστική αποδιοργάνωση ως συνέπεια της αισθητικής υποβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος διακρίνεται σε φυσική αταξία και σε κοινωνική αταξία. Η φυσική αταξία αφορά στα χωρικά δεδομένα και σχετίζεται με τα ποιοτικά μορφολογικά χαρακτηριστικά και τον βαθμό συντήρησης των κτισμάτων και των κοινωνικών υποδομών σε μία δεδομένη χωρική συγκέντρωση του αστικού ιστό (2)»

Ας τολμήσουμε λοιπόν, να βοτήξουμε στα βαθιά, από τον πολεοδομικό στον αστικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Ας φανταστούμε και ονειρευτούμε την πόλη μας, όπως φανταζόμαστε το σπίτι των ονείρων μας. Ας επιδιώξουμε μέσω του σχεδιασμού την έμφαση στην αισθητική, στην λειτουργικότητα, στην ανθρώπινη άνεση και στην ανάδειξη της ιδιαιτερότητας του τόπου. Ας επιδιώξουμετην συμβολή στην ενίσχυση της ελκυστικότητας και της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος και του αστικού σχεδιασμού.Ας επενδύσουμε στην «Αισθητική της λεπτομέρειεας». Είναι απολύτως σίγουρο ότι οι πολίτες θα αγαπήσουν, θα προστατεύσουν και θα φροντίσουν ένα ποιοτικό αστικό περιβάλλον. Και είναι επίσης απολύτως βέβαιο ότι θα επιτύχουμε πόλεις πιο φιλικές, πιο ασφαλείς, πιο ελκυστικές πιο δυναμικές. Πόλεις στις οποίες δεν «έτυχε» να ζεις αλλά «αξίζει» να ζεις.

(1)Οικονόμου Δ. , «Αστική Αναγέννηση και Πολεοδομικές Αναπλάσεις», Τεχνικά Χρονικά, Μάιος – Ιούνιος 2004.

(2) Κωτούλας Ιωάννης «Αισθητική υποβάθμιση και έλεγχος του δημόσιου χώρου» Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Μάιος 2012

*Καλλιόπη Παπαδάκη, NationalCoordinator EMW, Συνεργάτης Υφυπουργού ΠΕΝ