Γιατί εξάγουμε επιστήμονες και εισάγουμε ανειδίκευτους

Επιχειρήσεις Επωνύμως Έργα Ευρωπαϊκή Ένωση Οικονομία Υποδομές Χρήμα 12 Φεβρουαρίου 2024 Αργύρης

Του Νίκου Ηλιάδη* Η ανάγκη εισαγωγής χιλιάδων ανεκπαίδευτων, ενώ εξάγουμε εκατοντάδες χιλιάδες εκπαιδευμένους επιβεβαιώνει το χαμηλού επιπέδου εργασιακό περιβάλλον στην Ελλάδα. Μεταβλητή που επιβαρύνει...

Γιατί εξάγουμε επιστήμονες και εισάγουμε ανειδίκευτους

Του Νίκου Ηλιάδη*

Η ανάγκη εισαγωγής χιλιάδων ανεκπαίδευτων, ενώ εξάγουμε εκατοντάδες χιλιάδες εκπαιδευμένους επιβεβαιώνει το χαμηλού επιπέδου εργασιακό περιβάλλον στην Ελλάδα. Μεταβλητή που επιβαρύνει ιδιαίτερα την ανταγωνιστικότητα της χώρας μας, αποτελεί το εκπαιδευτικό σύστημα στο σύνολό του. Η εκπαίδευση αποτελεί μια κοινωνική επένδυση και η κοινωνία για να μπορεί να την χρηματοδοτεί, αναμένει κάποιο απόδοση των οικονομικών πόρων που διατίθενται.

Οι καλοπληρωμένες δουλειές δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν με τη διαμόρφωση του αντιπαραγωγικού εργασιακού περιβάλλοντος που έχει ανάγκη από ανεκπαίδευτους, δεν μπορεί να αξιοποιήσει εκπαιδευμένους, δεν παράγει εκπαιδευμένους με σύγχρονες προδιαγραφές, δεν έχει μηχανισμούς δια βίου εκπαίδευσης για να παρακολουθεί τις εξελίξεις, συντηρεί κεντρικό αναποτελεσματικό και πελατειακό σε πολλές περιπτώσεις σύστημα διαχείρισης.

Η σύγχρονη πραγματικότητα της ακρίβειας και των χαμηλών μισθών, η εκπαίδευση, η ανάγκη για εισαγωγή ανεκπαίδευτων για χειρωνακτικές εργασίες, και η εξαγωγή επιστημόνων. Ατομικοί λογαριασμοί μάθησης (Individual Learning Account -ILA το ΑΜΚΑ της εκπαίδευσης).

Αναφέρεται σε συζητήσεις στην τηλεόραση και σε δημοσιεύματα ότι δεν υπάρχουν εργαζόμενοι για τα χωράφια, τα ξενοδοχεία, την εστίαση, την οικοδομή και άλλους παρόμοιους τομείς, σε θέσεις εργασίας που απαιτούν χαμηλού επιπέδου από πλευράς γνώσεων και ικανοτήτων χειρωνακτική εργασία από ανεκπαίδευτους / ανειδίκευτους, και απαιτείται η εισαγωγή τους σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα.

-Αυτό αποτελεί τμήμα της πραγματικότητας.

Το υπόλοιπο θα μπορούσε να συμπληρωθεί, με το ότι οι χαμηλού επιπέδου εργασίες που δεν απαιτούν γνώση πεθαίνουν σαν αποτέλεσμα των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων που παράγονται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα στο σημερινό πολιτισμένο κόσμο και όχι στα δικά μας. Οι ανεκπαίδευτοι που εκτοπίζονται πρέπει να εκπαιδευθούν μέσω της δια βίου εκπαίδευσης για να ενταχθούν παραγωγικά σε άλλα σημεία του οικονομικού συστήματος που αποτελεί ένα από τα μεγάλα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου .

Ακόμη ότι το χαμηλό επίπεδο λειτουργίας του εργασιακού περιβάλλοντος της Ελλάδος, έχει ανάγκη/ λειτουργεί με εργαζόμενους ανειδίκευτους / χειρώνακτες, και δεν μπορεί να απασχολήσει εργαζόμενους υψηλού επιπέδου με τα όποια προσόντα έχουν αποκτήσει από το με προβλήματα εκπαιδευτικό μας σύστημα, που καταφεύγουν στις αγορές του εξωτερικού.

Το οργανωτικό αυτό πλαίσιο ως προς τη σύνθεση των αξιοποιούμενων στην πράξη ανθρώπινων πόρων στη χώρα μας, έχει ως αποτέλεσμα χαμηλή αποτελεσματικότητα και υψηλό κόστος που απεικονίζεται και στο παρακάτω διάγραμμα Νο1 του OECD του έτους 2015, σχετικά με το κρατικό κόστος.

Δείκτης ανταγωνιστικότητας αποτελεσματικότητας κράτους

Στο παραπάνω διάγραμμα του έτους 2015, (που μάλλον δεν έχει βελτιωθεί) απεικονίζεται το μεγάλο κρατικό κόστος ως ποσοστό του ΑΕΠ της χώρας μας και ο πολύ χαμηλός δείκτης ανταγωνιστικότητας / αποτελεσματικότητας της χώρας μας, σε πολύ μεγάλη απόσταση από όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη.

Επιπλέον, από το 1992 στο διάγραμμα Νο2 του OECD απεικονίζονταν ότι ο λόγος του ποσοστού ανεργίας των χαμηλά προς τους υψηλά εκπαιδευμένους ήταν έξι( 6) στις ΗΠΑ, ήταν 4,2-4,8 στις Βόρειες χώρες της ΕΕ, 1,8 στην Ιταλία, 1,3 στην Ισπανία, και 0,8 στην Ελλάδα. Στις ανεπτυγμένες Δυτικές χώρες με υψηλού επιπέδου και ανταγωνιστικό εργασιακό περιβάλλον, θα έπρεπε οι εργαζόμενοι να διαθέτουν κάποια εκπαίδευση για να μπορούν να ενταχθούν σ’ αυτό.

Αντίθετα στην Ελλάδα με το χαμηλού επιπέδου εργασιακό περιβάλλον, οι ανεκπαίδευτοι μπορούσαν ευκολότερα να απασχοληθούν συγκριτικά με τους εκπαιδευμένους. Σήμερα η κατάσταση φαίνεται να είναι δυσμενέστερη, αφού επισήμως δηλώνεται ότι υπάρχει ανάγκη εισαγωγής χιλιάδων ανεκπαίδευτων, ενώ εξάγουμε εκατοντάδες χιλιάδες εκπαιδευμένους .

Λόγος ποσοστού ανεργίας ανεκπαίδευτων προς εκπαιδευμένους

Ρεαλιστικά λοιπόν περιγράφοντας την κατάσταση, διαπιστώνεται και επισήμως, ότι το εργασιακό περιβάλλον της χώρας μας για να λειτουργήσει, έχει ανάγκη από ανεκπαίδευτους χειρώνακτες ενώ δεν μπορεί να απασχολήσει εκπαιδευμένους. Κατά προέκταση την έλλειψη ανταγωνιστικότητας στο διεθνοποιημένο εργασιακό οικονομικό και παραγωγικό περιβάλλον.

Και ίσως αποτελεί και μια από τις πραγματικές αιτίες του μεγάλου κόστους των ίδιων προϊόντων και τροφίμων στην Ελληνική αγορά συγκριτικά με τις ανεπτυγμένες Δυτικές χώρες, και των μειωμένων αμοιβών των εργαζομένων, ως αποτέλεσμα της χαμηλού επιπέδου χρησιμοποιούμενης γνώσης και τεχνολογίας στην πράξη.

Και δεν αντιμετωπίζεται το πρόβλημα με κανονιστικές διατάξεις κεντρικά από το κρατιστικό μας πελατειακό σύστημα. Αν καθορισθεί για παράδειγμα υποχρεωτικά κατώτερος μισθός 10 ευρώ/ ώρα και το παραγόμενο έργο αξίζει 3 ευρώ/ ώρα, δεν θα προσλαμβάνει κανείς και θα αυξηθεί η ανεργία στον ιδιωτικό τομέα και στο δημόσιο οι θέσεις εργασίας θα είναι παρασιτικές και θα δημιουργούν ελλείμματα και πτωχεύσεις.

Μεταβλητή που επιβαρύνει ιδιαίτερα την ανταγωνιστικότητα της χώρας μας, αποτελεί το εκπαιδευτικό σύστημα στο σύνολό του, με προσανατολισμό τη δόξα του παρελθόντος των αρχαίων προγόνων στην τότε εποχή και τη θεωρητικολογία, καθώς και την έλλειψη σύνδεσής του με την αγορά εργασίας. Όμως η εκπαίδευση δεν μπορεί να λειτουργεί στο κενό, αποτελεί μια κοινωνική επένδυση, και η κοινωνία για να μπορεί να την χρηματοδοτεί, αναμένει κάποιο απόδοση των οικονομικών πόρων που διατίθενται.

Η παραγόμενη εκρηκτικά γνώση παράγεται με ερευνητικές διαδικασίες που απουσιάζουν στη χώρα μας στο εξωτερικό και μικρό ποσοστό της μεταφέρεται με μεγάλη χρονική καθυστέρηση, όταν γίνεται ξεπερασμένη στους χώρους παραγωγής της. Το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ μιας ανακάλυψης στο εργαστήριο μέχρι να φθάσει προϊόν στον καταναλωτή σαν αποτέλεσμα της ανακάλυψης αυτής έχει μειωθεί από τα 15 χρόνια που ήταν στο τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στον ένα περίπου χρόνο στην εποχή μας.

Επιτάχυνση τεχνολογικών μεταβολών

Μια εικόνα των ραγδαίων τεχνολογικών μεταβολών σαν αποτέλεσμα της τεχνολογικής έρευνας, σε αντιδιαστολή με τη χώρα μας, δίνεται και από τα παρακάτω στοιχεία:

Ο άνθρωπος έχει ζωή περίπου 50.000 χρόνια.
Με 32 χρόνια μέση διάρκεια ζωής σημαίνει ότι υπάρχει για 1600 γενιές .
Οι 1300 γενιές έζησαν στις σπηλιές.
Μόνον για 140 γενιές έχουμε γραφή.
Μόνο για 12 γενιές έχουμε τυπογραφία.
Μόνο για 8 γενιές έχουμε ακριβή μέτρηση του χρόνου.
Μόνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 4 γενεών έχουμε ηλεκτρικές μηχανές.

Όμως κατά τη διάρκεια των τελευταίων 2 γενιών έχουμε την εμπειρία: των αεροπορικών ταξιδιών, των διαστημικών πτήσεων, των μικροκυμάτων, της τεχνολογίας των ακτίνων LASER, των ραγδαίων επικοινωνιών, των υπολογιστών, των μεγάλων επιτευγμάτων στον τομέα της ιατρικής, την τηλεόραση κ.ά.

Σχεδόν, όλα έγιναν κατά τη διάρκεια των τελευταίων 2 γενιών. Τίποτα από αυτά δεν έγιναν από εμάς με τους σπουδαίους προγόνους.

Η υποχρεωτική δίδυμη μετάβαση στην ψηφιακή εποχή και η κλιματική αλλαγή, σε συνδυασμό με την τεχνητή νοημοσύνη, επιταχύνουν ακόμη περισσότερο τις εξελίξεις, αλλάζουν το περιεχόμενο όλων των επαγγελμάτων, και καθιστούν τη δια βίου εκπαίδευση που παρέχεται από όλους τους δυνατούς φορείς τη μεγαλύτερη βιομηχανία της μεταβιομηχανικής εποχής που ζούμε. Ένα πλέγμα συνεργασιών επιχειρήσεων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε συνδυασμό με φορείς πιστοποίησης αναπτύσσεται και διευρύνεται.

Η δυνατότητα εξέλιξης όλων προς τα πάνω μέσω ευέλικτων διαδικασιών δια βίου εκπαίδευσης αποτελεί εκπαιδευτική πολιτική στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Αυστραλία από αρκετές δεκαετίες. Αποτελεί και πολιτική της ΕΕ με την προώθηση από το συμβούλιο της ΕΕ το έτος 2022 του θεσμού των ατομικών λογαριασμών μάθησης ( individual learning accounts ILAs ) που ήδη εφαρμόζεται σε κάποιο βαθμό σε βόρειες χώρες της ΕΕ . Στον ατομικό λογαριασμό κάθε εργαζομένου (ένα είδος ..ΑΜΚΑ) θα καταχωρούνται όλες οι γνώσεις και ικανότητες που θα αποκτώνται κατά τη διάρκεια της εργασιακής ζωής του, μέσω προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης ανεξάρτητα από τη θέση εργασίας του. Ο λογαριασμός αυτός θα ενημερώνει αντικειμενικά τον κάθε εργοδότη με διαφανή τρόπο για τα προσόντα κάθε υποψηφίου / εργαζομένου .

Παράδειγμα διεθνούς οργανισμού δια βίου εκπαίδευσης και πιστοποίησης αποτελεί ο σημαντικός Γερμανικός οργανισμός Refa (https://refa.de/en/ ) που διατηρεί Διεθνείς συνεργάτες πιστοποίησης, σε χώρες όπως, Αίγυπτος, Αργεντινή, Βουλγαρία, Κίνα, Αυστρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρωσία, Ρουμανία, Σλοβενία, Ελβετία, Τουρκία, Τυνησία, Ουγγαρία, Ουκρανία, Ουγγαρία, Ουρουγουάη, Μπελαρούς ( Λευκορωσία ), Ιταλία, και αναπτύσσεται και διευρύνεται. Δια του τρόπου αυτού πραγματοποιείται και μεταφορά τεχνογνωσίας προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες .

Οι εργαζόμενοι εναλλάσσονται μεταξύ του χώρου της εργασίας και των φορέων εκπαίδευσης ως συνάρτηση των αναγκών που διαπιστώνονται στην αγορά εργασίας με διάφορα σχήματα χρηματοδότησης σε όλη τη διάρκεια της εργασιακής ζωής ( spin in and spin out ). H οργάνωση των προγραμμάτων σε μονάδες σπουδών ( credits ) και η συγκέντρωση μονάδων σπουδών από τους εκπαιδευόμενους με ουσιαστικό αντίκρυσμα μπορεί να οδηγεί μακροπρόθεσμα και σε απόκτηση βασικού ή μεταπτυχιακού τίτλου.

Στην Ελλάδα δεν λειτουργεί ουσιαστικό πρόγραμμα δια βίου εκπαίδευσης.

Τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε σημαντικό βαθμό δεν συνδέονται με την αγορά εργασίας. Η φοίτηση σε πολυάριθμες σχολές που λειτουργούν με δημόσιο κόστος και επιβάρυνση των φορολογουμένων, είναι χρήσιμες μόνο από πλευράς απασχόλησης στο εκπαιδευτικό τους προσωπικό. Οι επιτυχόντες σ’ αυτές με τις εισαγωγικές εξετάσεις αφήνουν πολλά κενά μετά την καθιέρωση βάσης εισαγωγής , αφού αναγνωρίζουν ότι η φοίτηση σ’ αυτές δεν έχει ουσιαστικό αντίκρυσμα. Οι απόφοιτοί τους έχουν ως σχεδόν αποκλειστική προοπτική τον αντιπαραγωγικό τις περισσότερες φορές διορισμό στο δημόσιο στο κρατιστικό σύστημα δημιουργώντας περαιτέρω επιβαρύνσεις, χωρίς να συγκεκριμενοποιούνται οι στόχοι που πρέπει να ικανοποιήσουν, και που δεν είναι δυνατόν να ικανοποιηθεί για το σύνολο των αποφοίτων.

Επιπλέον και οι παραγωγικές σχολές, για παράδειγμα της ιατρικής ή των πολυτεχνείων δεν πραγματοποιούν έρευνα για παραγωγή νέας προς διδασκαλία γνώσης, που παράγεται και έρχεται μερικώς και καθυστερημένα από το εξωτερικό.

Ακόμη, δεν προβλέπεται σύστημα εκπαίδευσης καθηγητών για την δευτεροβάθμια γενική εκπαίδευση όπως σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες και γενικότερα στη Δύση. Οι πολυάριθμες σχολές Μαθηματικών, Χημικών, Φυσικών, Φιλολόγων κλπ κανονικά εκπαιδεύουν φοιτητές για την όποια αγορά εργασίας και όχι αποφοίτους με την ιδιότητα των «αδιόριστων στο Δημόσιο εκπαιδευτικών», όπως έχει καθιερωθεί για χρόνια , που διδάσκουν, αξιολογούν, διοικούν το εκπαιδευτικό σύστημα όπως νομίζουν καλύτερα.

Για την τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση σε δευτεροβάθμιο και μεταλυκειακό επίπεδο που όλες οι πλευρές αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητά της δεν προβλέπεται καμία πανεπιστημιακή σχολή για τη στελέχωση και υποστήριξή της. Ως εκπαιδευτικό προσωπικό χρησιμοποιούνται απόφοιτοι διαφόρων ειδικοτήτων από τους πολυάριθμους που παράγονται και δεν μπορούν να απασχοληθούν στην χαμηλού επιπέδου αγορά εργασίας που λειτουργεί με ανεκπαίδευτους. Η τέως ΣΕΛΕΤΕ που η ίδρυσή της με αξιοποίηση οικονομικής βοήθειας από διεθνείς οργανισμούς και οργανώθηκε από Αμερικανούς εμπειρογνώμονες (η κάτοψη των κτηρίων της διαμορφώνει τα γράμματα ΟΗΕ) είχε αυτόν τον προορισμό , παρά το ότι ονομαστικά έχει ανωτατοποιηθεί και μετονομάσθηκε σε ΑΣΠΑΙΤΕ, δεν λειτουργεί ακόμη τουλάχιστον με τυπικές πανεπιστημιακές προδιαγραφές αφού διοικείται από διορισμένο από τον Υπουργό Παιδείας Πρόεδρο και διοικητικό συμβούλιο , και λειτουργεί ως δημόσια υπηρεσία.

Ο καθορισμός και η απονομή επαγγελματικών δικαιωμάτων στα διάφορα επαγγέλματα, στην Ελλάδα δεν γίνεται αποκεντρωμένα όπως στον Δυτικό κόσμο από τις διάφορες επαγγελματικές ενώσεις που καθορίζουν τις προϋποθέσεις για να γίνουν οι υποψήφιοι μέλη τους. Η διαχείριση όλων των συναφών διαδικασιών γίνεται αναποτελεσματικά και κεντρικά, με διάφορες πολιτικές παρεμβολές και συντεχνιακές πιέσεις, από μια Γενική Γραμματεία στο Υπουργείο Παιδείας και τον Οργανισμό ΕΟΠΕΠ, που τις περισσότερες φορές δεν διοικούνται από στελέχη με εκπαίδευση στην τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση, αφού δεν υπάρχει κανένας φορέας εκπαίδευσης στο θέμα αυτό σε πανεπιστημιακό επίπεδο στη χώρα.

Το πλήθος των επιμελητηρίων που λειτουργούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ακόμη και στην Τουρκία που δεν είναι μέλος, σε αντίθεση με τη χώρα μας, παρουσιάζονται στην παρακάτω απεικόνιση.

Σαν αποτέλεσμα, για τα 16.000 περίπου προφίλ επαγγελμάτων που περιλαμβάνονται στο TAXIS και όλοι οι εργαζόμενοι πρέπει να καταχωρηθούν σε κάποιο από αυτά, δεν προβλέπεται διαδικασία εκπαίδευσης και κατάρτισης πλην της εποχής του μεσαίωνα (από τον αρχιτεχνίτη στο μαθητή του). Σε ανάλογους καταλόγους σε ανεπτυγμένες χώρες περιλαμβάνονται περί τα 35.000 επαγγέλματα, που δεν ασκούνται στη χώρα μας σαν αποτέλεσμα της αναπτυξιακής υστέρησης.

Επιπλέον όλων των παραπάνω προβλημάτων που εμποδίζουν την ανάπτυξη αναφέρεται ότι ως αποτέλεσμα του κρατισμού που ισχύει στη χώρα μας έχουν εκδοθεί 115.000 υπουργικές αποφάσεις σε 40 χρόνια (1 κάθε 3 ώρες) και 4.000 νέοι Νόμοι (1 καινούργιος Νόμος κάθε 3,5 μέρες), που δεν είναι δυνατόν να ενσωματώνονται κάθε φορά στην καθημερινή λειτουργία. Και ιδιαίτερα σε μια εποχή των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων στο διεθνοποιημένο παραγωγικό και τεχνολογικό περιβάλλον.

Δεν διαφαίνονται μέχρι σήμερα στρατηγικές ανάπτυξης ανθρώπινου δυναμικού σύμφωνα με τις σύγχρονες απαιτήσεις της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Το πρόβλημα αυτό γίνεται καθημερινά και οξύτερο, αφού το ανθρώπινο δυναμικό ποιότητας αποτελεί τον περισσότερο σημαντικό συντελεστή στην προσπάθεια μιας κοινωνίας να εξασφαλίσει ανταγωνιστικότητα στο διεθνοποιημένο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον της γνώσης και της πληροφόρησης.

Ακόμη οι ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι δεν επιθυμούν να εμπλακούν σε διαθέσιμες χειρωνακτικές εργασίες χαμηλού επιπέδου, καλύπτοντας τις ίδιες ανάγκες με την επιδοματική πολιτική του κρατιστικού συστήματος , μια πραγματικότητα που οδηγεί σε γενικότερη συνεχή υποβάθμιση και σε ανάγκη εισαγωγής ανεκπαίδευτων.

Επιδιώκουν την τοποθέτηση στο κρατιστικό σύστημα σε μη παραγωγικές θέσεις εργασίας , που συντηρούνται με δανεισμό και ελλείμματα , αφού δεν είναι δυνατόν να χρηματοδοτηθούν από την ντόπια παραγωγή.

Οι καλοπληρωμένες δουλειές δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν με τη διαμόρφωση του αντιπαραγωγικού εργασιακού περιβάλλοντος που έχει ανάγκη από ανεκπαίδευτους, δεν μπορεί να αξιοποιήσει εκπαιδευμένους, δεν παράγει εκπαιδευμένους με σύγχρονες προδιαγραφές, δεν έχει μηχανισμούς δια βίου εκπαίδευσης για να παρακολουθεί τις εξελίξεις, συντηρεί κεντρικό αναποτελεσματικό και πελατειακό σε πολλές περιπτώσεις σύστημα διαχείρισης.

Θα πρέπει να καθιερωθούν διαδικασίες συσχέτισης αντικειμενικών στόχων εκπαίδευσης και κατάρτισης των βασικών και δια βίου εκπαίδευσης προγραμμάτων με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και τις ραγδαίες τεχνολογικές μεταβολές, καθώς και σύγχρονες διαδικασίες εκπαίδευσης εκπαιδευτών και πιστοποίησης των παραγόμενων γνώσεων και ικανοτήτων.

Βασικό θέμα είναι το να πεισθούν οι άνθρωποι με χαμηλού επιπέδου γνώσεις και δεξιότητες να συμμετέχουν στις διαδικασίες δια βίου εκπαίδευσης, καθώς επίσης και να αναπτυχθεί μια κατάλληλη κουλτούρα σε όλη την κοινωνία που χρειάζεται συνεχώς νέες γνώσεις και δεξιότητες.

Οι άνθρωποι δεν επενδύουν στην ανάπτυξη μέσω της γνώσης ως αποτέλεσμα οικονομικών προβλημάτων , ιδιαίτερα οι εργαζόμενοι με χαμηλό εισόδημα , και περιμένουν από τους εργοδότες να το κάνουν ή να αναλάβουν μεγάλο τμήμα του κόστους.

Θα πρέπει να καθορισθούν ποιες εκπαιδευτικές δραστηριότητες πρέπει να επιχορηγηθούν , και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα με τις κατάλληλες προδιαγραφές, για να αποφευχθεί κατασπατάληση πόρων, ενώ υπάρχει και μεγάλο ρίσκο για απάτες.

Γενικά απαιτείται ένας συνολικός σχεδιασμός που θα συνδυάζει την οικονομική ανάπτυξη με την εκπαιδευτική σχεδίαση και την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού. Στην αντίθετη περίπτωση κινδυνεύουν να καταστραφούν οι διαθέσιμοι ανθρώπινοι πόροι, με ανυπολόγιστες συνέπειες.