Η έκθεση της Κομισιόν για το περιβάλλον στην Ελλάδα

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε  την «επισκόπηση της εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας», ένα νέο εργαλείο για τη βελτίωση της εφαρμογής της ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής και των από κοινού συμφωνηθέντων κανόνων. Όπως τονίζει η Κομισιόν, πρόκειται για την απαρχή μιας νέας διαδικασίας. Η Επιτροπή θα συνεξετάσει με τα κράτη μέλη τις αιτίες των κενών στην εφαρμογή των κανόνων και θα βρει λύσεις προτού τα προβλήματα γίνουν επείγοντα. Η σημερινή δέσμη εγγράφων που δημοσιοποιήθηκε περιλαμβάνει: 28 εκθέσεις (μία ανά χώρα), όπου αναπτύσσονται τα πλεονεκτήματα, οι ευκαιρίες και οι αδυναμίες κάθε χώρας· ανακοίνωση στην οποία συνοψίζονται τα πολιτικά συμπεράσματα των εκθέσεων ανά χώρα και εξετάζονται οι κοινές τάσεις σε τομείς όπως η ποιότητα του αέρα, η διαχείριση των αποβλήτων και η κυκλική οικονομία, η ποιότητα των υδάτων και η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας· και συστάσεις για βελτιώσεις προς όλα τα κράτη μέλη.

Τα κείμενα έχουν εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον, ιδίως αν μελετήσει κανείς τα αναλυτικά σημεία και τις παραπομπές. Υποσχόμαστε ότι θα το κάνουμε το επόμενο διάστημα για τις επιμέρους πολιτικές και θέματα. Όμως για να έχουμε όλοι μια πρώτη εικόνα αξίζει να καταγράψουμε τα βασικά σημεία της έκθεσης για την χώρα μας:

Το προφίλ της Ελλάδας

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει μεγάλες δυσκολίες στην εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ. Αυτό καταδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό υποθέσεων παραβιάσεων που βρίσκονται, επί του παρόντος, σε εξέλιξη εναντίον της χώρας, και μάλιστα πολύ συχνά σε προχωρημένο στάδιο. Η διαχείριση των αποβλήτων είναι ο τομέας που σημειώνονται τα μεγαλύτερα προβλήματα, με τους παράνομους χώρους υγειονομικής ταφής, τα πολύ χαμηλά ποσοστά ανακύκλωσης και τη διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων να βρίσκονται στην κορυφή της λίστας. Οι προκλήσεις παραμένουν στον τομέα της επεξεργασίας των αστικών λυμάτων, καθώς και όσον αφορά στην ποιότητα του αέρα, ιδίως στα αστικά κέντρα. Η Ελλάδα διαθέτει πλούσιο φυσικό περιβάλλον που έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει πολλές ευκαιρίες για βιώσιμη ανάπτυξη και οικονομική μεγέθυνση. Ωστόσο, πρέπει να ενισχυθεί πολύ η προστασία του. Τέλος, παρατηρούνται συχνά περίπλοκες διοικητικές δομές και διαδικασίες που μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες καθυστερήσεις και συμφορήσεις και συνιστούν μερικές φορές το κύριο εμπόδιο στην εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας στην Ελλάδα. Η χρηματοδότηση αποτελεί επίσης ένα σημαντικό ζήτημα, ιδίως για τομείς όπου διατίθεται πόροι από την ΕΕ.

Προκλήσεις

Οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα όσον αφορά στην εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής και νομοθεσίας της ΕΕ είναι οι εξής:

• Η αντιμετώπιση των βασικών προβλημάτων διαχείρισης των αποβλήτων (κλείσιμο παράνομων χωματερών, επεξεργασία επικίνδυνων αποβλήτων) αποτελεί ζήτημα απόλυτης προτεραιότητας.
• Η θέσπιση ενός αποτελεσματικού εθνικού συστήματος για τη συνολική διοίκηση και λειτουργία των προστατευόμενων περιοχών, η ευαισθητοποίηση σχετικά με το δίκτυο Natura 2000 και η δημιουργία κινήτρων για επενδύσεις με σκοπό την προώθηση των πλεονεκτημάτων του δικτύου, η αναβάθμιση της διοικητικής ικανότητας των αρμόδιων αρχών, η εξασφάλιση αποτελεσματικών περιβαλλοντικών αξιολογήσεων σχεδίων και έργων, και η βελτίωση της εφαρμογής και υλοποίησης της νομοθεσίας.
• Η ολοκλήρωση της εφαρμογής της οδηγίας για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων, δίνοντας προτεραιότητα στους οικισμούς που εμπλέκονται σε διαδικασίες παραβιάσεων.

Ευκαιρίες

Η Ελλάδα θα μπορούσε να έχει καλύτερες επιδόσεις σε ζητήματα όπου υπάρχει ήδη βαθιά γνώση και ορθές πρακτικές. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα εξής:

• Επενδύσεις στη χωριστή αποκομιδή και την ανακύκλωση, καθώς και τη χρήση οικονομικών μέσων για τη βελτίωση των συνολικών επιδόσεων της χώρας όσον αφορά στην επεξεργασία αποβλήτων, τομέας που θα μπορούσε να δημιουργήσει θέσεις εργασίας και έσοδα.
• Αποτελεσματική προστασία, αποκατάσταση και διασφάλιση της βιώσιμης χρήσης του φυσικού κεφαλαίου της χώρας, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του δικτύου Natura 2000, με σκοπό τη μεγιστοποίηση των ενδεχόμενων οφελών που προκύπτουν από υπηρεσίες οικοσυστήματος. Τα παραπάνω μπορούν να αποτελέσουν ισχυρές κινητήριες δυνάμεις για την οικονομία, μεταξύ άλλων μέσα από τον οικολογικό τουρισμό και άλλες βιώσιμες δραστηριότητες.
• Απλοποίηση των διοικητικών διαδικασιών και βελτίωση της συνεργασίας μεταξύ των δημόσιων αρχών που εμπλέκονται στην εφαρμογή των περιβαλλοντικών πολιτικών, γεγονός που θα επιτρέψει την πιο ομαλή και γρήγορη εφαρμογή τους.

Πού πάμε καλά

Η Ελλάδα θα μπορούσε, για τους τομείς όπου είναι πρωτοπόρος όσον αφορά την εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής, να διαδώσει ευρύτερα τις καινοτόμες πρακτικές της σε άλλες χώρες. Συγκεκριμένα παραδείγματα είναι μεταξύ άλλων τα εξής:

Σύμφωνα με την έκθεση του ΕΟΠ για την ποιότητα των ευρωπαϊκών υδάτων κολύμβησης το 2015, το 97,2% των υδάτων κολύμβησης στην Ελλάδα ήταν εξαιρετικής ποιότητας.

Η Ελλάδα σημειώνει πολύ υψηλά ποσοστά συμμόρφωσης της τάξης του 99-100 % όσον αφορά τις μικροβιολογικές και χημικές παραμέτρους, καθώς και τις παραμέτρους δεικτών που ορίζονται στην οδηγία για το πόσιμο νερό.

Η Ελλάδα έκανε καλή και έγκαιρη χρήση των κονδυλίων του προγράμματος LIFE προτείνοντας έναν εκτενή εθνικό κατάλογο περιοχών του δικτύου Natura 2000 δυνάμει της οδηγίας για τους οικότοπους. Σε μερικές περιπτώσεις, η στενή συνεργασία μεταξύ των αρχών και των περιβαλλοντικών ΜΚΟ έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη εξειδικευμένης γνώσης και στη λήψη αποτελεσματικών μέτρων σε συγκεκριμένους τομείς.

Προς μια κυκλική οικονομία

Η μεταμόρφωση των οικονομιών μας από γραμμικές σε κυκλικές αποτελεί μια ευκαιρία να τις επαναπροσδιορίσουμε και να τις καταστήσουμε πιο βιώσιμες και ανταγωνιστικές. Αυτό θα προσελκύσει επενδύσεις και θα φέρει βραχυπρόθεσμα αλλά και μακροπρόθεσμα οφέλη για την οικονομία, το περιβάλλον και τους πολίτες.

Η Ελλάδα σύστησε ένα πράσινο ταμείο το 2010, σκοπός του οποίου είναι να τονώσει την ανάπτυξη προστατεύοντας το περιβάλλον και παρέχοντας στήριξη σε έργα και πρωτοβουλίες που είναι φιλικά προς το περιβάλλον.

Διαχείριση αποβλήτων

Η κατάσταση της χώρας όσον αφορά στην επεξεργασία των αποβλήτων συνιστά μεγάλο διαρθρωτικό πρόβλημα. Το μεγαλύτερο μέρος των οικιακών αποβλήτων στην Ελλάδα καταλήγει σε χώρους υγειονομικής ταφής (81 %, σε σύγκριση με 31 % που είναι ο μέσος όρος στην ΕΕ-28), με μόνο το 16 % να ανακυκλώνεται (ΕΕ-28 – 27 %) και το 4 % να λιπασματοποιείται (ΕΕ-28 – 15%). Η Ελλάδα πρέπει να καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για τη βελτίωση των επιδόσεων του συστήματος της διαχείρισης αποβλήτων με σκοπό να επιτύχει τους τρέχοντες στόχους της ΕΕ για τα απόβλητα και ιδίως να αυξήσει τη χωριστή αποκομιδή και την ανακύκλωση, να κλείσει τις παράνομες χωματερές.

Θαλάσσιο περιβάλλον

Καθώς η Ελλάδα δεν έχει υποβάλει ακόμα έκθεση σχετικά με τα προγράμματα παρακολούθησης σύμφωνα με την οδηγία πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική, η Επιτροπή δεν έχει ακόμα πραγματοποιήσει καμία αξιολόγηση. Είναι πολύ νωρίς για να βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά με τον αν τα ελληνικά ύδατα είναι ή όχι σε καλή κατάσταση.

Προστασία της φύσης

Η Ελλάδα πρέπει να καταβάλει μεγάλες προσπάθειες για τη θέσπιση ενός αποτελεσματικού εθνικού συστήματος για τη διοίκηση και τη λειτουργία προστατευόμενων περιοχών και για τη βελτίωση της εφαρμογής της σχετικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας επιτόπου.

Ποιότητα και διαχείριση των υδάτων

Η Ελλάδα πρέπει να καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για να επιτύχει τους στόχους της οδηγίας πλαίσιο για τα ύδατα. Μάλιστα, πρέπει να καταβάλλει περαιτέρω προσπάθειες για να τηρήσει τις απαιτήσεις της οδηγίας για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων και της οδηγίας για τη νιτρορύπανση. Το κυριότερο πρόβλημα με τα ελληνικά επιφανειακά ύδατα είναι η διάχυτη ρύπανση, που επηρεάζει το 63 % των υδατικών συστημάτων. Οι σημειακές πηγές μόλυνσης επηρεάζουν το 44 % των υδατικών συστημάτων και η άντληση υδάτων το 6 %. Η ελληνική νομοθεσία σχετικά με τη νιτρορύπανση είναι παρωχημένη. Ο ορισμός περιοχών που κινδυνεύουν από νιτρορύπανση έχει βελτιωθεί, αλλά η Ελλάδα πρέπει ακόμα να βελτιώσει τα μέτρα για την εφαρμογή της οδηγίας για τη νιτρορύπανση και να θεσπίσει κατάλληλα προγράμματα δράσης για όλες τις περιοχές που κινδυνεύουν από νιτρορύπανση. Η χώρα σημειώνει υψηλά ποσοστά γενικής συμμόρφωσης με την οδηγία για την επεξεργασία αστικών λυμάτων. Ωστόσο, μερικές περιοχές συμμορφώνονται με πολύ αργούς ρυθμούς, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα προσφυγές σε προχωρημένο στάδιο. Το 2015, από τα 1542 ύδατα κολύμβησης στην Ελλάδα, το 97,2 % ήταν εξαιρετικής ποιότητας και το 0,6 % καλής ποιότητας· δεν ήταν δυνατή η αξιολόγηση των υπόλοιπων 34 υδάτων κολύμβησης.

Ατμοσφαιρική ρύπανση

Η Ελλάδα πρέπει να καταβάλλει περισσότερες μεγάλες προσπάθειες για την τήρηση των προτύπων της ΕΕ σχετικά με την ποιότητα του αέρα, ιδίως όσον αφορά το διοξείδιο νατρίου και τις συγκεντρώσεις σωματιδιακής ύλης και όζοντος. Η εκπομπή διάφορων ρυπαντικών ουσιών του αέρα έχει μειωθεί σε σημαντικό βαθμό. Παράλληλα, η ποιότητα του αέρα στην Ελλάδα εξακολουθεί να εγείρει ανησυχίες. Για το 2014, καταγράφηκαν υπερβάσεις πάνω από τα πρότυπα της ΕΕ για την ποιότητα του αέρα όσον αφορά το διοξείδιο νατρίου (NO2) και τη σωματιδιακή ύλη (PM10), το καθένα σε μία περιοχή μέτρησης της ποιότητας του αέρα (Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αντίστοιχα). Επιπλέον, σε πολλές περιοχές μέτρησης της ποιότητας του αέρα, οι επιθυμητές τιμές και οι μακροπρόθεσμοι στόχοι όσον αφορά στις συγκεντρώσεις του όζοντος δεν επιτυγχάνονται.

Περιβαλλοντική φορολογία

Σε μια μελέτη του 2016 αναφέρεται ότι υπάρχουν πολλές δυνατότητες για μετατροπή των φόρων επί της εργασίας σε φόρους για το περιβάλλον. Αν αυτό γίνει σωστά, θα μπορούσε να αποφέρει 1,41 δισεκατομμύρια € το 2018, φτάνοντας τα 3,01 δισεκατομμύρια το 2030 (και τα δύο σε πραγματικούς όρους του 2015). Αυτό αντιστοιχεί σε αύξηση του ΑΕγχΠ της τάξης του 0,72 % και 1,09 % το 2018 και το 2030, αντίστοιχα. Η μεγαλύτερη πιθανή πηγή εσόδων προέρχεται από τις προτεινόμενες τροποποιήσεις σε φόρους στα καύσιμα μεταφορών· επί του παρόντος, η Ελλάδα φορολογεί τα καύσιμα ντίζελ σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο από το πετρέλαιο, γεγονός που δε δικαιολογείται με βάση τον αντίκτυπο που έχουν τα εν λόγω καύσιμα στο περιβάλλον. Η αύξηση θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε 1,12 δισεκατομμύρια € το 2030 (σε πραγματικούς όρους του 2015), δηλαδή 0,4 % του ΑΕγχΠ.

Αποτελεσματική διακυβέρνηση

Ο αριθμός ανοιχτών υποθέσεων παραβίασης εναντίον της Ελλάδας στον περιβαλλοντικό τομέα είναι πολύ μεγάλος (27 υποθέσεις παραβιάσεων, 19 εκ των οποίων βρίσκονται σε στάδιο 258 και 8 σε στάδιο 260). Σε γενικές γραμμές, δε σημειώνονται μεγάλα προβλήματα σχετικά με την ποιότητα της μεταφοράς των οδηγιών της ΕΕ στο εθνικό δίκαιο (τα προβλήματα συνδέονται βασικά με την εφαρμογή τους). Το Δικαστήριο έχει επιβάλλει πρόστιμα στην Ελλάδα για μη συμμόρφωση με διατάξεις της νομοθεσίας της ΕΕ σχετικά με την επεξεργασία των στερεών αποβλήτων και των αστικών λυμάτων. Οι χρηματικές ποινές ισχύουν για όσο καιρό οι αποφάσεις του δικαστηρίου δεν εκτελούνται πλήρως από το κράτος μέλος.

Σχετικά με την επισκόπηση για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής

Οι Ευρωπαίοι θέλουν κοινές αποφάσεις που ακολουθούνται από άμεση και αποτελεσματική εφαρμογή. Η ατελής εφαρμογή οδηγεί σε μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές δαπάνες και δημιουργεί άνισους όρους ανταγωνισμού για τις επιχειρήσεις. Πάνω από το 75 % των ευρωπαίων πολιτών θεωρούν ότι η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι απαραίτητη για την προστασία του περιβάλλοντος στη χώρα τους και περίπου το 80 % συμφωνούν ότι οι θεσμοί της ΕΕ πρέπει να μπορούν να ελέγχουν την ορθή εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας στη χώρα τους.

Στην επισκόπηση για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής (EIR), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναλύει τις κύριες προκλήσεις και ευκαιρίες όσον αφορά την εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και των περιβαλλοντικών πολιτικών της ΕΕ σε κάθε κράτος μέλος. Τα συμπεράσματα δημοσιεύονται σε σύντομες αλλά ολοκληρωμένες εκθέσεις ανά χώρα που συντάσσονται ανά δύο έτη. Οι εκθέσεις σκοπό έχουν να αποτελέσουν αφορμή για έναν δημιουργικό διάλογο σχετικά με κοινές περιβαλλοντικές προκλήσεις για την ΕΕ αλλά και σχετικά με τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης των βασικών κενών στην εφαρμογή καθώς και τρόπους βελτίωσης των αποτελεσμάτων στον περιβαλλοντικό τομέα σε κάθε κράτος μέλος. Οι εν λόγω εκθέσεις βασίζονται σε πιο λεπτομερείς εκθέσεις εφαρμογής που συλλέγονται ή εκδίδονται από την Επιτροπή σύμφωνα με ειδική περιβαλλοντική νομοθεσία και τις εκθέσεις για την κατάσταση του περιβάλλοντος από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Οι εκθέσεις EIR δεν θα αντικαταστήσουν τα ειδικά μέσα για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης με τις νομικές υποχρεώσεις της ΕΕ. Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής δεν αναλύθηκε στην πρώτη έκθεση.

Ολόκληρη η έκθεση της Κομισιόν, με στοιχεία ανά χώρα βρίσκεται ΕΔΩ.