Το όραμα προς μια κυκλική, αειφόρο πόλη

Της Μαργαρίτας Καραβασίλη*

Το  γραμμικό μοντέλο εξορύσσω-παράγω- κατασκευάζω-απορρίπτω ξεπέρασε πλέον τα όριά του. Η κυκλική οικονομία αποτελεί ένα νέο παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο που θα αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση ανάλωσης πρώτων υλών, μέσω της μεγιστοποίησης των δυνατοτήτων αξιοποίησής τους με τη μορφή επαναχρησιμοποιώ, επισκευάζω, ανακυκλώνω.

Οι πόλεις σήμερα λειτουργούν μέσα σε ένα παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, το οποίο βασίζεται στο γραμμικό μοντέλο. Ένας συνεχώς αυξανόμενος παγκόσμιος πληθυσμός, συγκεντρωμένος σε μεγάλο βαθμό στις πόλεις, και μια αυξανόμενη αστική μεσαία τάξη, οδήγησαν σε περισσότερες απαιτήσεις και πιέσεις, σχετικά με τις αστικές υποδομές ενώ παράλληλα, η αύξηση του ΑΕΠ οδήγησε σε μεγαλύτερη κατανάλωση. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την έλλειψη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης στον πολεοδομικό σχεδιασμό και στη διαχείριση των αστικών περιοχών, προκάλεσε οικονομικές ζημίες και ιδιαίτερα αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Και είναι δύσκολο να αισιοδοξούμε αν υπολογίσουμε ότι μέχρι το 2025 τα τρία τέταρτα του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε πόλεις, που θα αναπαράγουν τις ίδιες μη βιώσιμες πρακτικές συμβάλλοντας στην εντεινόμενη περιβαλλοντική κρίση. Το αποτέλεσμα θα είναι η μη ανατρέψιμη διαταραχή των φυσικών οικοσυστημάτων και η όξυνση της κλιματικής αλλαγής.

Είναι προφανής η ανάγκη ανάληψης σοβαρών πρωτοβουλιών που θα συμβάλλον ουσιαστικά στη βελτίωση των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, με όραμα την οικοδόμηση δίκαιων, ισόνομων υγιών και αειφόρων πόλεων που θα αποτελέσουν το υπόβαθρο των νέων αειφόρων αλληλεξαρτημένων κοινωνιών.

Στο πλαίσιο αυτό, οι πρόσφατες πρωτοβουλίες της ΕΕ για την Περιβαλλοντική Πολιτική, όπως εκφράστηκαν καταρχήν την 2α Δεκεμβρίου του 2015, εστιάζουν την προσοχή σε σειρά δυναμικών μέτρων που οδηγούν σε μια κοινωνία μηδενικών εκπομπών και μηδενικών αποβλήτων εισάγοντας πλέον πρακτικές εφαρμογές μιας κυκλικής οικονομίας που καλύπτουν ολόκληρο τον κύκλο ζωής των προϊόντων: Από τον εντοπισμό, την  παραγωγή, τον  σχεδιασμό και την προμήθεια πρώτων υλών, στην χρήση και μεταποίηση τους και από την κατανάλωση μέχρι τη διαχείριση των αποβλήτων και την αγορά δευτερογενών πρώτων υλών.

Η εν λόγω ευρωπαϊκή πολιτική για την Κυκλική Οικονομία, με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, αποτελεί μια πολιτική εξ ορισμού αποκατάστασης και αναγέννησης, μέσα από την σταδιακή αλλαγή των προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης και αποτελεί την απάντηση του μέλλοντος, στην πραγμάτωση των σχεδιασμών. Κύριος στόχος είναι πλέον η διασφάλιση μιας ιδανικής ισορροπίας μεταξύ  ποιότητας ζωής και προστασίας του πλανήτη, στην οποία τίποτα δεν θα χάνεται και τα πάντα θα χρησιμοποιούνται ξανά και οι εργαζόμενοι θα μπορούν να διακινούνται ελεύθερα,   να κατοικούν σε μια χώρα και να εργάζονται στην γειτονική.

Στο παραπάνω πλαίσιο οι πόλεις μπορούν να διαδραματίσουν ουσιαστικό ρόλο.

Αποτελούν τους παράγοντες που επιτρέπουν σοβαρές και ουσιαστικές παρεμβάσεις που μπορούν να επηρεάσουν τόσο τους καταναλωτές όσο και τις επιχειρήσεις.

Ωστόσο, δεν μπορεί να υπάρξει καμία προοπτική κυκλικής ανάταξης της οικονομίας μέσα στις πόλεις εάν δε ληφθούν σοβαρά υπόψη κατά το σχεδιασμό η αστική οικολογία, η οικονομία και η αστική κοινωνιολογία, εάν δεν έχει ληφθεί υπόψη η ανάγκη και των μελλοντικών γενεών για ποιότητα ζωής. Εάν δεν κινητοποιηθούν όλες οι τοπικές δυνάμεις και εάν δεν ενεργοποιηθούν οι πολίτες.

Τα οικολογικά και κοινωνικά προβλήματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και για τον λόγο αυτό οι πολιτικές που αποσκοπούν στη βελτίωση του περιβάλλοντος συμβάλλουν επίσης σε μεγάλο βαθμό και στη βελτίωση της κοινωνικής ζωής των πολιτών.

Οι οικολογικές και κοινωνικές λύσεις ενδυναμώνονται αμοιβαία και σταδιακά έχουν εισέρθει στην καθημερινή πρακτική με σκοπό τη δημιουργία πόλεων πιο ανοικτών και ζωντανών, πόλεων, που σέβονται περισσότερο την υγεία των ανθρώπων και το περιβάλλον.

Τις τελευταίες δεκαετίες, αναζητώντας το μοντέλο της αειφόρου πόλης ερμηνεύουμε και ανακαλύπτουμε πότε το μοντέλο της συνεκτικής, πολυλειτουργικής και πυκνοκατοικημένης πόλης, που για χρόνια είχε κατηγορηθεί και απορριφθεί, πότε το μοντέλο της αειφόρου πόλης ή αυτό της ανθεκτικής πόλης και πρόσφατα όλο αυτό έρχεται και «κουμπώνει» με την φιλοσοφία της έξυπνης πόλης. Αυτό συνεπάγεται βεβαίως έναν ολοκληρωμένο πολεοδομικό και περιβαλλοντικό σχεδιασμό, όπου η ενέργεια και εν γένει οι φυσικοί πόροι θα χρησιμοποιούνται με ορθολογικό τρόπο, θα ελαχιστοποιούνται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις και θα περιορίζεται η ρύπανση.

Η σύγχρονη συμπαγής αειφόρος πόλη προϋποθέτει την οριστική απόρριψη της μονόπλευρης ανάπτυξης και της κυριαρχίας του αυτοκινήτου. Προϋποθέτει ένα σχεδιασμό όπου οι κοινότητες θα ευημερούν και η κινητικότητα θα αυξάνεται, χωρίς ωστόσο το άτομο να είναι εξαρτημένο από το ιδιωτικό αυτοκίνητο, αλλά θα κινείται με καθαρά μέσα μαζικής μεταφοράς, θα συναντιέται με άλλα άτομα σε όμορφα και κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους, δημόσιους χώρους, θα κινείται σε δίκτυα ειδικά σχεδιασμένα για τον πεζό για να απολαμβάνει την πόλη και να έχει την δυνατότητα να εκφράζεται.

Ο προβληματισμός σήμερα για την μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη ενός νέου τύπου διακυβέρνησης, πολυεπίπεδης και οραματικής που βασίζεται στην συμμετοχή των πολιτών σε τοπικό επίπεδο. Και τούτο ακριβώς γιατί η κυκλική οικονομία, που αποσκοπεί στη αποσύνδεση της ανάπτυξης από τους πεπερασμένους πόρους και την κατανάλωση, απαιτεί συνειδητοποιημένους πολίτες και συνειδητές επιλογές κύρια νε γνώμονα τις παρακάτω τρεις αρχές:

• Σχεδιασμό της αποτελεσματικής διαχείρισης των απορριμμάτων και της ρύπανσης
• Διατήρηση των προϊόντων, των εξαρτημάτων και των υλικών στην υψηλότερη αξία της και χρηστικότητα της.
• Αναγέννηση των φυσικών συστημάτων.

Μια «κυκλική» πόλη ενσωματώνει τις αρχές μιας κυκλικής οικονομίας, δημιουργώντας ένα αστικό σύστημα που είναι ανανεωτικό, προσβάσιμο και άφθονο με πλήρη αναπροσαρμογή της έννοιας του απορρίμματος.

Μέτρα στο πρόγραμμα εργασίας για τον οικολογικό σχεδιασμό 2015-2017 για την προώθηση των δυνατοτήτων επισκευής, της ανθεκτικότητας και των δυνατοτήτων ανακύκλησης των προϊόντων, πέραν της ενεργειακής απόδοσης.

Η έννοια της κυκλικής πόλης πρέπει να παραμείνει πιστή στο στόχο της αειφόρου ανάπτυξης, λαμβάνοντας υπόψη ότι η ίδια η έννοια της αειφόρου – βιώσιμης πόλης ενσωματώνει δομικά την περιβαλλοντική προστασία παράλληλα με την κοινωνική ισότητα και την οικονομική ανάπτυξης χωρίς να αμφισβητήσει το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης, και χωρίς κοινωνικά μεταρρυθμιστική πρόταση.

Έτσι, ο στόχος της ανταγωνιστικότητας της πόλης στην ελεύθερη παγκόσμια αγορά, κεντρικός άξονας στη ρητορική των προγραμμάτων ‘αστικής αναγέννησης’ της πόλεις του κόσμου της τελευταίες δύο δεκαετίες, ενσωματώνεται από το στόχο της αστικής βιωσιμότητας στη βάση υλοποίησης «πράσινων» στρατηγικών αστικής διαχείρισης, που αναδεικνύουν όλα τα στοιχεία της οικονομικής βιωσιμότητας και ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα.

Ολόκληρο το σύστημα του σχεδιασμού των πόλεών μας πρέπει να «αναδομηθεί» αρχής γενομένης από την κατανόηση των προκλήσεων που φέρνει η κυκλική οικονομία, αλλά και των σύγχρονων πρακτικών που δεν επαρκούν πλέον εάν θέλουμε να ακολουθήσουμε την φιλοσοφία της κυκλικής οικονομίας που εστιάζεται σε πολλούς και διαφορετικούς άξονες, όπως:

• Η πυκνότητα, η πολυμορφία και οι διαφορετικές χρήσεις, χρήστες, τύποι κτιρίων και δημόσιων χώρων
• Η προτεραιότητα στο περπάτημα ως το προτιμώμενο μέσο μεταφοράς
• Η ανάπτυξη των αναγκών της καθημερινότητας σε κοντινή απόσταση (ακτίνα 500 μ)
• Η προστασία, ενίσχυση και διατήρηση της υγείας των φυσικών συστημάτων (συμπεριλαμβανομένων του κλίματος) και των περιοχών ειδικής περιβαλλοντικής σημασίας
• Η διαχείριση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής
• Η ενίσχυση της αποτελεσματικότητας, της αποδοτικότητας και της ασφάλειας των τεχνικών και βιομηχανικών συστημάτων και διαδικασιών τους, συμπεριλαμβανομένης των υποδομών και συστημάτων κατασκευής, μεταφοράς, επικοινωνιών και οικοδομής για την αύξηση της ενεργειακής τους απόδοσης και την μείωση του περιβαλλοντολογικού τους αποτυπώματος
• Η καλλιέργεια και παραγωγή των πόρων που χρειάζονται οι πολίτες σε κοντινή απόσταση (σε ακτίνα 200ων χιλιομέτρων)
• Η ενεργός συμμετοχή των μελών της κοινότητας σε όλες τις κλίμακες
• Ο σχεδιασμός με γνώμονα την θωράκιση και την αντοχή στα κρίσιμα συστήματα με υποδομές ασφάλειας
• Η εφαρμογή επιπέδων εφεδρείας και αντοχής ανάλογα με τις αυξανόμενες περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές τάσεις που σχετίζονται με τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος και της εξάντλησης του πετρελαίου
• Η ανάπτυξη τύπων κτιρίων και αστικών υποδομών με μειωμένο κόστος συντήρησης και μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Με βάση την πολυπλοκότητα των αναγκών η μετάβαση προς την κυκλική οικονομία, που αναμένεται να ξεκινήσει στις αστικές περιοχές, θα προσφέρει άμεσα πολλά οφέλη καθώς στις πόλεις ο οικονομικός, κοινωνικός και χωρικός αντίκτυπος είναι μεγαλύτερος και πληρούνται οι προϋποθέσεις για ολοκληρωμένες παρεμβάσεις.

Παράλληλα, μπροστά μας έχουμε και την πρόκληση της τεχνολογίας, μια πρόκληση που ενσωματώθηκε στον όρο «έξυπνη πόλη» (smart city) που χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια πόλη που αξιοποιεί σύγχρονες τεχνολογίες, με στόχο, αφενός να βελτιώσει την καθημερινότητα των πολιτών της, αφετέρου να ενισχύσει τη συμμετοχή τους στη λήψη αποφάσεων για θέματα που τους αφορούν.

Αυτό, στην πράξη, μεταφράζεται σε μια σειρά επιπρόσθετες δράσεις που διευκολύνουν την κινητικότητα στην πόλη, με παράλληλη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και αξιοποίηση φιλικών προς το περιβάλλον ΤΠΕ ώστε και οι βασικές υπηρεσίες μιας πόλης να καταστούν περισσότερο προσβάσιμες και οι πολίτες να συνεισφέρουν στον εντοπισμό αλλά και την επίλυση προβλημάτων (π.χ. ευρυζωνικές συνδέσεις στο διαδίκτυο, παρεμβάσεις που διευκολύνουν, υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, δημόσια δεδομένα ανοικτά στους πολίτες, κλπ.)

Παρεμβάσεις οι οποίες επίσης συμβάλλουν στην ανάδειξη νέων και σύγχρονων μορφών διακυβέρνησης και τη διαμόρφωση πολιτικών και στρατηγικών, με βασικό στόχο την επίτευξη μιας βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης.

Ο στόχος για αποτελεσματική αντιμετώπιση και διαχείριση των σύγχρονων αστικών προβλημάτων (αυξημένοι ρύποι, συσσώρευση αποβλήτων, σπατάλη ενέργειας, κυκλοφοριακό, φθορά οδικού δικτύου κλπ.) και για ουσιαστική εξυπηρέτηση βασικών αναγκών οδήγησε στην εφεύρεση του όρου «Ευφυείς Πόλεις» (Smart Cities).

Στην πράξη αυτός ο ορός μεταφράζεται π.χ.:

• στην επέκταση των κοινόχρηστων δικτύων και υπηρεσιών (μεταφορών, ύδρευσης και αποχέτευσης, ενέργειας, φωτισμού, θέρμανσης/κλιματισμού κτιρίων) αστικών και περιαστικών κοινωνιών μέσω ενοποιημένων υποδομών και εργαλείων Τεχνολογιών Πληροφορικής & Επικοινωνιών (ΤΠΕ)
• στη βελτίωση των υπηρεσιών προς τους πολίτες/επισκέπτες
• στην αποδοτικότερη χρήση των διαθέσιμων πόρων
• στην προστασία του περιβάλλοντος
• στην ενίσχυση της τοπικής οικονομικής ανάπτυξης
• στην ανάδειξη της τοπικής πολιτισμικής κληρονομιάς και
• στην ενεργοποίηση του πολίτη μέσω αμφίδρομης επικοινωνίας με λειτουργίες της πόλης.

Κοινωνική καινοτομία για την κυκλική οικονομία

Η μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία απαιτεί τόσο κοινωνική καινοτομία όσο και τεχνολογική καινοτομία. Η αναφορά του URBACT για την «Κοινωνική Καινοτομία στις πόλεις» κάνει λόγο για «καινοτόμες λύσεις, νέες μορφές οργάνωσης και νέες αλληλεπιδράσεις για την αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων», με έμφαση στις «καινοτόμες λύσεις όσον αφορά τη διακυβέρνηση των πόλεων, δηλαδή τις νέες μορφές συνεργασίας μεταξύ των διοικήσεων πόλεων, των πολιτών και των τοπικών φορέων που μπορούν να παράγουν πιο βιώσιμα, ανθεκτικά και ανοικτά συστήματα για την πόλη».

Εάν εφαρμοστεί με ένα συνεργατικό και συμμετοχικό τρόπο, μια κυκλική οικονομία μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική συνοχή και να προωθήσει ισχυρές, αλληλέγγυες και περιφερειακές οικονομίες.

Στην Ελλάδα βρισκόμαστε ακόμη στο πρωταρχικό στάδιο, αυτό της ενημέρωσης λαμβάνοντας υπόψη ότι η εμπλοκή στις διεργασίες της κυκλικής οικονομίας δεν είναι εύκολη υπόθεση, ιδιαίτερα για τους ΟΤΑ α’ βαθμού, όπου τόσο οι αρμοδιότητες όσο και οι πόροι έχουν περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό. Αποτελεί όμως μία μεγάλη πρόκληση. Εάν και εφόσον οι Δήμοι, τουλάχιστον οι μεγάλοι, αρχίσουν να προετοιμάζονται έγκαιρα, τόσο για να διεκδικήσουν τα αναγκαία κονδύλια από τη νέα προγραμματική περίοδο, όσο και για να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν πολιτικές κυκλικής οικονομίας στις πόλεις τους, θα κερδίσουν χρόνο με την οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης, συνεργειών και κυρίως την οικοδόμηση μιας ουσιαστικής επικοινωνίας με τους πολίτες που θα κληθούν να συμμετάσχουν σε όλη της διαδικασία, από τη διαμόρφωση του οράματος έως την υλοποίηση και αξιολόγηση των έργων.

Οι πόλεις και οι περιφέρειες θα πρέπει να ενσωματώσουν τη δέσμευσή τους για μια κυκλική οικονομία στα σχετικά στρατηγικά προγράμματα, καθορίζοντας τις τοπικές προτεραιότητες, τα σχεδιαζόμενα μέτρα και τις μορφές υποστήριξης που είναι διαθέσιμες. Αυτό θα στείλει ένα σαφές μήνυμα στους τοπικούς και περιφερειακούς φορείς, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να προγραμματίσουν τις δραστηριότητές τους σε μακροπρόθεσμη βάση.

Τόσο η ανακύκλωση όσο και η χρήση ΑΠΕ βρίσκονται σε χαμηλό επίπεδο. Ιδιαίτερα η χρήση των ΑΠΕ ανέρχεται στο 15% της ενεργειακής κατανάλωσης στην Ελλάδα, με εξίσου χαμηλή να είναι η ενεργειακή αποδοτικότητα. Σε αυτό θα πρέπει να προστεθεί και ότι το 80% των αστικών αποβλήτων οδηγείται σε ΧΥΤΑ. Ιδιαίτερα η αξία των ανακυκλώσιμων υλικών εκτιμάται στα 200εκ ευρώ ετησίως, όπου τα 150εκ από αυτά χάνονται λόγω της κακής διαχείρισης.

Μια δέσμη Μέτρων που συμβάλλει στη διατήρηση των αξιών προϊόντων, υλικών και πρώτων υλών και στη μείωση παραγωγής αποβλήτων θα πρέπει να ακολουθεί προσεκτικά βήματα, από την παραγωγή, ως εξής:

ΠΑΡΑΓΩΓΗ. Έξυπνος Σχεδιασμός, Κίνητρα, Παραγωγική Διαδικασία, Καινοτόμες διαδικασίες

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ. Ενθάρρυνση επαναχρησιμοποίησης, ενεργειακή απόδοση, ecodesign, διάρκεια

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ. Αύξηση Ανακύκλωσης, Διαλογή στην Πηγή, Μείωση ταφής

ΝΕΟΙ ΠΟΡΟΙ. Προώθηση αγοράς με δευτερογενείς πρώτες ύλες, βιομηχανική συμβίωση

ΤΟΜΕΙΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ: Πλαστικά, Τρόφιμα, Κρίσιμες πρώτες ύλες, ΑΕΚΚ, Βιομάζα

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΔΡΑΣΗ: Καινοτομία, Χρηματοδότηση με 650 εκ. Horizon (διαχείριση αποβλήτων, σπατάλη τροφίμων, αειφόρες παραγωγικές διαδικασίες, ανακατασκευές, βιομ.συμβίωση)

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΚΥΚΛΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ (Επιδόσεις αποτελεσματικότητας, Επιδόσεις Πρώτων Υλών) από Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία και ΕΟΠ

Επιστημονικές έρευνες καταδεικνύουν ότι μέσω της κυκλικής οικονομίας μπορούν να βελτιωθούν δείκτες που έχουν άμεσο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής των πολιτών. Για παράδειγμα οι θετικές επιπτώσεις της κυκλικής οικονομίας μπορούν μέχρι το 2050, να προκαλέσουν μείωση του «χαμένου» χρόνου, κυρίως στις μεταφορές, κατά 60%. Επιπλέον, δραστηριότητες της κυκλικής οικονομίας (ιδίως στο δομημένο περιβάλλον), θα μπορούσαν να έχουν θετικό αντίκτυπο στον αέρα του εσωτερικού χώρου, την ποιότητα του (μέσω της χρήσης υγιεινών υλικών στα κτίρια) και θα μπορούσαν παράλληλα να επιτύχουν μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης (μέσω αποτελεσματικότερων συστημάτων κινητικότητας, παραγωγής και διαχείρισης απορριμμάτων).

Σε μία κρίσιμη περίοδο τόσο για την οικονομία όσο και για την υιοθέτηση πολιτικών για την επίτευξη της Βιώσιμης Ανάπτυξης, η Κυκλική Οικονομία φαντάζει ως το ιδανικό μέσο προς αυτήν την κατεύθυνση. Όλες οι εκφάνσεις της συμβάλλουν στον περιορισμό της περιβαλλοντικής υποβάθμισης χωρίς να περιορίζεται η οικονομική δραστηριότητα. Οι ευκαιρίες που μπορεί να προκύψουν ποικίλλουν, ωστόσο απαιτούνται θεμελιώδεις αλλαγές τόσο στην παραγωγή και σχεδιασμό ενός προϊόντος όσο και στα επιχειρηματικά και καταναλωτικά πρότυπα.

Όπως επιγραμματικά περιγράφεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η αλλαγή προϋποθέτει τη στροφή από το μοντέλο «προμήθεια, παραγωγή, κατανάλωση και απόρριψη» σε ένα μοντέλο που βασίζεται στο τετράπτυχο «επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανακαίνιση και ανακύκλωση».

*Η Μαργαρίτα Καραβασίλη είναι Αρχιτέκτων d.p.l.g., MSc Χωροταξίας-Πολεοδομίας – MSc Κοινωνικής Ψυχολογίας, Πρόεδρος Παρατηρητηρίου Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη –  πρώην  Ειδική Γραμματέας Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας στο ΥΠΕΚΑ.

-Το κείμενο αποτελεί εισήγηση της Μαργαρίτας Καραβασίλη στο διεθνές συνέδριο του ECOCDITY FORUM 2018 για την κυκλική οικονομία