Αρχιτεκτονική: 21+3 πρόσωπα-σταθμοί, γυναικείας δημιουργίας ενός αιώνα  

Του Αργύρη Δεμερτζή/

Με ονομαστική αναφορά στο έργο και τη δράση 21 συν 3 σημαντικών προσωπικοτήτων επισκόπησε και ανέδειξε ο Βασίλης Σγούτας, επίτιμος πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA), την πρωτοποριακή παρουσία των γυναικών αρχιτεκτόνων στη θεμελίωση και εξέλιξη της αρχιτεκτονικής δημιουργίας επί ένα αιώνα στη χώρα μας αλλά και διεθνώς.

Μέσα από προσωπικές και βιωματικές εμπειρίες από την επιστημονική και επαγγελματική του δραστηριότητα στην Ελλάδα και στον κόσμο, ο Βασίλης Σγούτας βετεράνος αρχιτέκτονας, βραβευμένος ο ίδιος και με θεσπισμένα βραβεία αρχιτεκτονικού έργου για αυτόν, κατά την ομιλία του στην πρώτη ανοιχτή  εκδήλωση παρουσίασης του Ψηφιακού Αρχείου Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων, που δημιούργησε το Τμήμα Αττικής του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ανωτάτων Σχολών (ΣΑΔΑΣ), αναφέρθηκε στα αρχιτεκτονικά δρώμενα των τελευταίων εκατό ετών, από την αποφοίτηση της πρώτης ελληνίδας αρχιτεκτόνισσας το 1923 μέχρι σήμερα, τονίζοντας ότι  «το Αρχείο θα είναι πάντα μια ηχηρή υπενθύμιση του έργου και των δυνατοτήτων των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων».

«Σημαντικό βήμα για να αρχίσει η ευρύτερη κοινωνία να συνειδητοποιεί τις δυνατότητες των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων αποτέλεσε η πριν μερικά χρόνια έξαρση της ανοικοδόμησης ιδιωτικών κατοικιών στα προάστια της Αθήνας αλλά και στην περιφέρεια. Κατάλαβαν όλοι ότι και με γυναίκα μπορώ να κάνω το σπίτι και το κτίριο που πάντα ονειρευόμουνα» είπε ο ο Βασίλης Σγούτας, επίτιμος πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA).

21+ 3 ονομαστικές αναφορές

Αναπτύσσοντας την ομιλία του στην εκδήλωση παρουσίασης του Ψηφιακού Αρχείου Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων, που έγινε στην αίθουσα εκδηλώσεων του ΤΕΕ, με τη συμμετοχή σημαντικών ομιλητών, των δημιουργών του έργου και διακεκριμένων μελών του αρχιτεκτονικού κόσμου, ο Βασίλης Σγούτας έκανε ονομαστικές αναφορές σε 21 σημαντικές γυναίκες αρχιτέκτονες του χθες και του σήμερα και σε τρία ακόμη πρόσωπα. Συγκεκριμένα καταθέτοντας πρόταση για δημιουργία Επιμελητηρίου Αρχιτεκτόνων με 50% των μελών γυναίκες, αναφέρθηκε στον πρώην πρόεδρο του ΤΕΕ Κώστα Λιάσκα για το «πλατύ μυαλό» του και τη Μελίνα Μερκούρη, που εξασφάλισε στον ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ το κτίριο των γραφείων του στο Μοναστηράκι. Στα πιο σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα των τελευταίων ετών αναφέρθηκε στη διαμόρφωση γύρω από το άγαλμα του Βενιζέλου,  έργο του Παναγιώτη Βοκοτόπουλου και  στους  σταθμούς  του Μετρό της Αθήνας, όπου διαχρονικά πάνω από το 80% του στελεχιακού δυναμικού του αρχιτεκτονικού τμήματος της Αττικό Μετρό είναι γυναίκες.

Προτάσεις για το ξερίζωμα των ανισοτήτων

-«Το Αρχείο είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για να καταφανεί η συνεχώς αυξανόμενη παρουσία των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων στα αρχιτεκτονικά δρώμενα της χώρας μας και η απόδειξη πως οι γυναίκες αρχιτέκτονες μπορούν να σταθούν ως ίσες προς ίσες»,  είπε ο Βασίλης Σγούτας και θέτοντας το ερώτημα: «οι συναδέλφισσες μας χρειάζεται να αποδεικνύουν ξανά και ξανά ότι είναι ίσες; Και ως πότε;» πρόσθεσε ότι: «το Αρχείο να μην μας οδηγήσει, όμως, σε εφησυχασμούς ότι όλα πάνε καλά», αναφέροντας προβληματισμούς παραδείγματα και συγκεκριμένες προτάσεις για το ξερίζωμα των ανισοτήτων. Συγκεκριμένα:

Για τις γυναίκες αρχιτέκτονες και το αρχιτεκτονικό έργο είπε: «κάτι που το έχουμε βιώσει όλοι, και που τονίζεται με έμφαση σε συνεντεύξεις, και εδώ και στο εξωτερικό, είναι η προκατάληψη ότι οι γυναίκες είναι πιο κατάλληλες για αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων και διακοσμήσεις παρά για πολυώροφα κτίρια. Το ταμπού αυτό σπάει και ευτυχώς θα συνεχίσει να σπάει όλο και περισσότερο. Το Αρχείο εξ’ άλλου το αποδεικνύει περίτρανα με την δημοσίευση των έργων των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων. Σημαντικό βήμα για να αρχίσει η ευρύτερη κοινωνία να συνειδητοποιεί τις δυνατότητες των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων αποτέλεσε η πριν μερικά χρόνια έξαρση της ανοικοδόμησης ιδιωτικών κατοικιών στα προάστια της Αθήνας αλλά και στην περιφέρεια. Κατάλαβαν όλοι τότε πολύ καθαρά το αυτονόητο. Ότι οι γυναίκες αρχιτέκτονες δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τους άνδρες συναδέλφους του. Και έτσι άρχισε να τους εμπεδώνεται η πεποίθηση ότι και με γυναίκα μπορώ να κάνω το σπίτι και το κτίριο που πάντα ονειρευόμουνα».

Για τις γυναίκες αρχιτέκτονες σε θέσεις ευθύνης είπε: «Δυστυχώς ξέρουμε ότι ο στίβος του επαγγέλματος μας δεν είναι επίπεδος. Οι ανισότητες στις ευκαιρίες εξακολουθούν να υπάρχουν, αν και συνέχεια μειώνονται. Παρ’ όλα αυτά, σημαντικό στοίχημα εξακολουθεί να παραμένει η ανέλιξη των γυναικών συναδέλφων μας σε θέσεις ευθύνης, σε διευθυντικές θέσεις. Γιατί υπάρχουν πάρα πολλοί τομείς του δημοσίου, αλλά και του ιδιωτικού τομέα, όπου δεν βλέπει κανείς αρκετές γυναίκες σε θέσεις λήψης αποφάσεων, σε διευθυντικές θέσεις. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Οπότε έχουμε ακόμα δρόμο».

Για τις γυναίκες αρχιτέκτονες στην αγορά εργασίας είπε: «το άλλο θέμα που θέλω να θίξω είναι οι εκδηλώσεις ενδιαφέροντος για θέσεις εργασίας. Χωρίς βέβαια να θέλει κανείς να εισηγηθεί ποσοστώσεις, όπως γίνεται καμιά φορά σε κάποια κράτη, είναι πολύ σημαντικό να ενσκήψουμε προσεκτικά στον τρόπο που είναι διατυπωμένες πολλές από αυτές τις εκδηλώσεις ενδιαφέροντος. Γιατί φωτογραφίζουν συγκεκριμένο είδος υποψηφίου – άντρα συνήθως. Πρέπει επίσης να καταλάβουμε ότι σημασία για έναν φορέα, ή για μια επιχείρηση, είναι τα στελέχη να έχουν διαφορετικές δεξιότητες , πολλές από τις οποίες έχουν σε μεγαλύτερο βαθμό οι γυναίκες αρχιτέκτονες».

Οι δημιουργοί του Αρχείου

-«Στη διεθνή μου εμπειρία δεν έχω συναντήσει Αρχείο τόσο εμπεριστατωμένο και τόσο προσεγμένο, όπως το δικό μας του ΣΑΔΑΣ/ Τμήμα Αττικής. Μπορεί να υπάρχει, αλλά δεν θα είχα ακούσει κάτι;», είπε ο Βασίλης Σγούτας. Και έδωσε «συγχαρητήρια σε όλες που συνέβαλαν σε αυτό το μεγάλο έργο», επιφυλάσσοντας ονομαστική αναφορά «στην Πρόεδρο Τζούλια Τσαλίκη, την Γενική Γραμματέα Ουρανία Οικονόμου και στις μεγάλες πρωτεργάτριες του Αρχείου, την Τώνια Πάνου και μαζί την Ελένη Φεσσά αλλά και τις πολλές άλλες συναδέλφισσες, που στάθηκαν κοντά», συμπληρώνοντας «και να είμαστε υπερήφανοι για τον ΣΑΔΑΣ / Τμήμα Αττικής κάτω από την σκέπη του οποίου δημιουργήθηκε αυτό το Αρχείο».

Ελληνίδες αρχιτεκτόνισσες

Αναφερόμενος στις ικανότητες, τις δεξιότητες και τη δημιουργική παρουσία γυναικών στην αρχιτεκτονική ο Βασίλης Σγούτας είπε:

Σε ιδιωτικά έργα: «Έχω προσωπική εμπειρία συνεργασίας με τρείς από τις συναδέλφους που αναδεικνύονται ιδιαίτερα στο Αρχείο – με την Μυρτώ Αντωνοπούλου είχα την τύχη να είμαστε μαζί στο γραφείο του Δοξιάδη στη Βαγδάτη, στο Νοσοκομείο Λήμνου συνεργάστηκε η Άννα Χασάπη με το δικό μας γραφείο. Με την Σέβα Καρακώστα ήμασταν μαζί στον συνδικαλισμό. Και έχω καταλάβει και βιώσει το ειδικό αρχιτεκτονικό τους βάρος».

 Σε δημόσιες υπηρεσίες: «Για μένα προσωπικά το πιο σημαντικό στοιχείο του Αρχείου είναι η ανάδειξη των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων που αποτέλεσαν και αποτελούν την ραχοκοκαλιά των Δημόσιων υπηρεσιών. Η Φανή Αναιρούση, η Βλαντού, η Κατοχιανού, η Κουδούνη, η Μαρκοπούλου, η Κοσμόγλου, η Ευαγγελίδου και τόσες άλλες. Πόσα πράγματα πέρασαν από τα χέρια τους. Πόσα καθοριστικά για τις πόλεις και την εκτός σχεδίου δόμηση διαμορφώθηκαν από γυναίκες συναδέλφους μας, όπου ο εκάστοτε Υπουργός συνήθως μια υπογραφή έβαζε, έστω με κάποιες διορθώσεις πολιτικής σκοπιμότητας. Και ποιος ξεχνάει την Κούλα Γρύλλη με τις σημαντικές για την δόμηση του λεκανοπεδίου ερμηνείες του ΓΟΚ – από την Μεσογείων και Τρικάλων αν θυμάστε».

Οι αρχιτεκτόνισσες του Μετρό

«Όταν με είχαν ρωτήσει κάποτε πια είναι τα πιο σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα των τελευταίων ετών, είχα ανεπιφύλακτα σταθεί σε δύο. Η εξαιρετικής αρχιτεκτονικής ευαισθησίας διαμόρφωση γύρω από το άγαλμα του Βενιζέλου – έργο του Παναγιώτη Βοκοτόπουλου. Και οι σταθμοί του Μετρό της Αθήνας, με ναυαρχίδα τον σταθμό του Κεραμεικού και leit motif τις γυάλινες απολήξεις των ανελκυστήρων – σε όλους τους σταθμούς. Οι οποίες είναι και κοινωνικά εξισωτικές, με την έννοια ότι είναι ίδιες σε όλο το λεκανοπέδιο. Να σημειώσω ότι ανεγκέφαλοι τόλμησαν πρόσφατα, με ή χωρίς έγκριση, να βεβηλώσουν αυτές τις γυάλινες απολήξεις τοποθετώντας διαφημίσεις πάνω στα κρύσταλλα. Το ξέρατε ότι διαχρονικά πάνω από το 80% του στελεχιακού δυναμικού του αρχιτεκτονικού τμήματος της Αττικό Μετρό είναι γυναίκες;   Και πολλές φορές είναι και προϊσταμένες όπως τώρα η Χρυσούλα Κουστένη.  Αλλά ποιος ξέρει τα ονόματα τους, ποιο περιοδικό έχει αναδείξει αυτό το τεράστιο αρχιτεκτονικό έργο που το οφείλουμε κύρια στις γυναίκες συναδέλφους μας».

Γυναίκες αρχιτέκτονες ορόσημα

Μιλώντας για τη διαχρονική εξέλιξη των γυναικών αρχιτεκτόνων στα αρχιτεκτονικά δρώμενα ο Βασίλης Σγούτας είπε: « Τα βήματα που έχουν γίνει είναι ήδη τεράστια.  Αρκεί να θυμηθούμε την εποχή της Louise Blanchard, που πρώτη τόλμησε να ανοίξει γραφείο στο Μπούφαλλο των ΗΠΑ το 1881.  Και τους αγώνες και το έργο της Ιρλανδής Eileen Gray. Και βέβαια την πρώτη δική μας απόφοιτο το 1923, την  Ελένη Πατρικίου, αυτή την σημαδιακή ημερομηνία απ’ όπου ξεκινάει το Αρχείο».

 Η πρόοδος που συντελείται

Ο επίτιμος πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) τόνισε ότι «παρ’ όλα αυτά που λέγονται, πρόοδος συντελείται σε όλους τους τομείς, «ανεπαισθήτως» όπως θα έλεγε ο Καβάφης. Ποιος θα φανταζόταν, πριν μερικά χρόνια, ότι στο σημερινό Συμβούλιο της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων, από τα 28 εκλεγμένα μέλη τα 13 θα ήταν γυναίκες; Σχεδόν τα μισά δηλαδή», αναφέροντας τη διαφωνία του, με ξεχωριστούς συλλόγους και ειδική μεταχείριση των γυναικών αρχιτεκτόνων, αξιοποιώντας μία προσωπική επιστολή και μια προσωπική εμπειρία.

Αναφορά σε ένα γράμμα

Θα μου επιτρέψετε να σας διαβάσω ένα γράμμα που μου έστειλε μια φίλη μου – η Ναυπηγός Βαΐα Μπάρκα, μια από τις δύο πρώτες ναυπηγούς που αποφοίτησαν από το Πολυτεχνείο. Γράφει: «Οι πρωτοπόρες στον εκάστοτε κλάδο (μάλλον πρώτα οι Αρχιτεκτόνισσες και στα νεώτερα χρόνια οι Ναυπηγοί) ήταν φυσικό να αντιμετωπίσουν προκατάληψη, πόλεμο, εμπόδια, υποτίμηση. Έπρεπε να είναι καλύτερες από τους άνδρες συναδέλφους τους για να θεωρηθούν ισάξιες. Δεν νομίζω πως ισχύει αυτό σήμερα στον ίδιο βαθμό. Όλο και περισσότερες γυναίκες καταλαμβάνουν διευθυντικές θέσεις σε όλους τους τομείς (ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς), και οι νεώτερες γενιές ανδρών συνήθισαν να βλέπουν γυναίκες στο επάγγελμα, και ως προϊσταμένες. Δεν συμμετείχα ποτέ σε Συλλόγους/Ομάδες μόνο για γυναίκες (Ελληνίδες Μηχανικοί, WISTA, κλπ) γιατί, ενώ αγωνίζομαι στον ίδιο στίβο και με τις ίδιες προϋποθέσεις με άνδρες, θα φαίνεται σαν να κέρδισα τις όποιες “δάφνες” χαριστικά, επειδή έχω κάποιας μορφής αναπηρία, και πρέπει να με αντιμετωπίζει η κοινωνία με επιείκεια».

Προσωπική εμπειρία

-«Και μια δική μου επισήμανση σχετική με τα παραπάνω. Η Solange Herbez de la Tour,  Πρόεδρος της Παγκόσμιας Ένωσης Γυναικών Αρχιτεκτόνων, μου είχε ζητήσει, όταν ήμουνα Πρόεδρος της UIA, να κάνω την εναρκτήρια εισήγηση στο Παγκόσμιο Συνέδριο τους που θα γινόταν στη Βιέννη. Της είπα ότι δεν θα παραστώ όχι γιατί δεν έχω χρόνο, αλλά γιατί δεν συμφωνώ να υπάρχουν χωριστοί σύλλογοι γυναικών. Και δεν πήγα, γιατί ο στίβος είναι κοινός. Αυτό είναι το ζητούμενο».

 Δύο θέματα-προτάσεις

Ο Βασίλης Σγούτας έθεσε κατά την ομιλία του και δύο θέματα-προτάσεις, τα οποία όπως είπε «έχουν την δυναμική να οδηγήσουν στην πλήρη εξίσωση των γυναικών συναδέλφων μας».

Το πρώτο θέμα αφορά στο «Αρχιτέκτων– Μηχανικός ή Αρχιτέκτων» για το οποίο είπε: «Πότε θα αποτινάξουμε την λέξη «Μηχανικός» από πάνω μας; Πότε θα αποτινάξουμε αυτό το βαρίδι; Δεν βοηθάει καθόλου το γυναικείο κίνημα το δεύτερο σκέλος του σημερινού επίσημου τίτλου μας. Η λέξη «Μηχανικός» παραπέμπει σε πολλές άλλες ειδικότητες μηχανικών όπου κυριαρχούν οι άνδρες. Εγώ ποτέ δεν χρησιμοποίησα αυτόν τον «τίτλο», γιατί απλούστατα δεν θεωρώ τον εαυτό μου μηχανικό. Ασφαλώς και πρέπει να έχω αίσθηση στατικών και μηχανολογικών, αλλά αυτό δεν με κάνει μηχανικό. Μου υπεραρκεί ότι είμαι αρχιτέκτονας. Δοκιμάστε να μεταφράσετε σε άλλη γλώσσα το «Αρχιτέκτων Μηχανικός», και εύκολα θα καταλάβετε πόσο ακατανόητος είναι αυτός ο δίδυμος τίτλος. Ευτυχώς στα κείμενα του Αρχείου τον συναντάμε μόνο στην αναφορά της Αρχιτεκτονικής Σχολής και της πρώτης αποφοίτου το 1923».

Το δεύτερο θέμα αφορά σε πρόταση του επίτιμου πρόεδρου της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA)  για τη δημιουργία  Αρχιτεκτονικού Επιμελητήριου, λέγοντας ότι: «Απώτερος στόχος είναι το Αρχιτεκτονικό Επιμελητήριο. Η επίτευξη του θα είναι αναγκαστικά σταδιακή, αλλά αν το πιστέψουμε θα γίνει. Θα έρθουν και οι κατάλληλες συγκυρίες – Πρόεδρος ΤΕΕ με πλατύ μυαλό, όπως ο Κώστας Λιάσκας, Υπουργός όπως τότε η Μελίνα Μερκούρη,  η οποία και μας κληροδότησε και το κτίριο μας. Αν το θέλουμε πραγματικά θα πρέπει να αρχίσουμε από τώρα να προετοιμάζουμε το έδαφος. Ο ΣΑΔΑΣ να αποκτήσει σιγά-σιγά και επαγγελματική ιδιότητα. Και να διεκδικήσει να είναι αυτός που θα μας εκπροσωπεί σε οργανώσεις του εξωτερικού. Χρήματα και πόροι προφανώς θα πρέπει να βρεθούν. Αλλά αν υπάρχει η οργάνωση να τα αποδεχτεί, θα αρχίσουν τα βήματα προς τον στόχο να γίνονται πραγματικότητα. Μπορεί να πάρει κάποια χρόνια. Δεν πειράζει. Αρκεί να μην χάσουμε τον στόχο. Οπότε, σε ένα Αρχιτεκτονικό Επιμελητήριο, με 50% των μελών γυναίκες, θα έχει επέλθει η απόλυτη εξίσωση που όλοι εδώ στην Αίθουσα αυτή προσδοκούμε».

Και μία ευχή

Kαταλήγοντας την ομιλία του τόνισε ότι: «το σημαντικό όμως είναι το Αρχείο να γίνει έναυσμα για μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη συμμετοχή των γυναικών συναδέλφων μας σε όλες τις εκφάνσεις του επαγγέλματος μας. Το Αρχείο δεν είναι αυτοσκοπός. Ευχή να έρθει η μέρα που θα έχει επέλθει η πραγματική ισότητα, και το Αρχείο θα είναι πια μόνο αντικείμενο βιβλιογραφίας».

Οι ομιλητές

Στην εκδήλωση παρουσίασης του Ψηφιακού Αρχείου Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων 1923-1981 μίλησαν επίσης οι: Τζούλια Τσαλίκη, Αρχιτέκτων, Πρόεδρος του ΔΣ του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ, Ουρανία Οικονόμου, Αρχιτέκτων, Γενική Γραμματέας του ΔΣ του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ, Αντωνία Πάνου Αρχιτέκτων, Συντονίστρια παραγωγής του Αρχείου., Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ Αρχιτέκτων, Ιστορικός της Αρχιτεκτονικής, Ομότιμη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών, Τάσης Παπαϊωάννου, Αρχιτέκτων, Ομότιμος Καθηγητής Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ, Ίρις Λυκουριώτη, Αρχιτέκτων, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Ισότητας των Φύλων του Π.Θ, Ελένη Τζιρτζιλάκη, Δρ. Αρχιτέκτων, Εικαστικός, Κωνσταντίνα Γκολέμη, Βαγγελιώ Σισκάκη, Ευγενία Χατζηϊωάννου, Αρχιτέκτονες, Απόφοιτες 2022 Αρχιτεκτονικής Σχολής Πολυτεχνείου Κρήτης, Πρώτο βραβείο στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό RYTERNA MODUL.

Το Ψηφιακό Αρχείο είναι ανηρτημένο στην ιστοσελίδα www.femarch.gr και περιέχει πολλά αδημοσίευτα στοιχεία, αναδεικνύοντας με ολοκληρωμένο τρόπο τις προσωπικότητες των αρχιτεκτόνων και μέσα από αυτές τα κοινωνικά και πολιτιστικά δεδομένα.

*Βασίλης Σγούτας: Αρχιτέκτων. Μετά την Νότιο Αφρική και το Ιράκ, σταδιοδρομεί από το 1961 ως εταίρος του Κώστα Σγούτα και από το 1999 με τον Δημήτρη Σγούτα. Αντιπρόεδρος ΣΑΔΑΣ 1983-1984, μέλος Αντιπροσωπείας ΤΕΕ 1984-2006, Πρόεδρος Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) 1999-2002, και από το 2019 Επίτιμος Πρόεδρός της. Το 2007 θεσπίστηκε το Vassilis Sgoutas Prize το οποίο απονέμεται ανά τριετία σε αρχιτέκτονες με έργο σε περιοχές κάτω από το όριο της φτώχειας. Το βιβλίο του A Journey with the Architects of the World (Jovis Verlag, 2017) έχει μεταφραστεί στην κινεζική. Είναι δημιουργός του βιβλίου, με τίτλο: «Ένας Αθηναίος για την πόλη του» από  τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, το περιεχόμενο του οποίου αποτελεί βάση αναφοράς της θεματικής στήλης, με τίτλο: «ΑΘΗΝΑ Η ΠΟΛΗ ΜΟΥ», που επιμελείται και παρουσιάζει ο Βασίλης Σγούτας στο ecopress