Η βιομηχανία και η πράσινη επιχειρηματικότητα

Της Μαργαρίτας Καραβασίλη*

Λαμβάνοντας υπόψη τις νέες προκλήσεις που απορρέουν από την κλιματική αλλαγή και την καταπολέμηση της απώλειας της βιοποικιλότητας η ενδυνάμωση της εφαρμογής της περιβαλλοντικής πολιτικής μείωσης των εκπομπών CO2 και των ρύπων, ολοκληρωμένης διαχείρισης των αποβλήτων, αύξησης της ενεργειακής αποδοτικότητας, κλπ., αποκτά χαρακτηριστικά επείγοντος.

Ευτυχώς, οι άρρηκτοι δεσμοί μεταξύ περιβαλλοντικής προστασίας και ανάπτυξης έχουν λάβει, κατά γενική ομολογία, την αναγκαία αναγνώριση και έτσι η περιβαλλοντική διάσταση καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις επιστημονικές και γενικότερα τις επαγγελματικές επιλογές, ιδιαίτερα στον τομέα της βιομηχανίας.

Στο πλαίσιο της συνεχούς προσπάθειας για μια βιώσιμη οικονομία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εγκρίνει μια νέα, φιλόδοξη δέσμη μέτρων για τη μετάβαση από τη σημερινή γραμμική στην κυκλική οικονομία, που προϋποθέτει εστίαση της διαχείρισης των πόρων στην επαναχρησιμοποίηση, επισκευή και ανακύκλωση υφιστάμενων υλικών και προϊόντων. Ότι προηγουμένως θεωρούνταν «απόβλητο», σήμερα αποτελεί προϊόν που μπορεί να μετατραπεί σε πρώτη ύλη εφαρμόζοντας έναν πληρέστερο κύκλο ζωής των προϊόντων μέσω μεγαλύτερης ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησής τους, με σημαντικά οφέλη για το περιβάλλον και για την οικονομία.

Η κυκλική οικονομία αντιπροσωπεύει μια αναπτυξιακή στρατηγική που συνεπάγεται οικονομική ανάπτυξη χωρίς αύξηση της κατανάλωσης πόρων, με βαθιά μεταρρύθμιση των αλυσίδων παραγωγής και των καταναλωτικών συνηθειών και επανασχεδιασμό των βιομηχανικών συστημάτων σε επίπεδο συστήματος. Στηρίζεται στην τεχνολογική, κοινωνική και οργανωτική καινοτομία. Αυτό απαιτεί νέες δεξιότητες, γνώσεις και ικανά χρηματοδοτικά μέσα, με τη συμμετοχή πολλών ενδιαφερομένων και μπορεί να υποστηριχθεί από την επίδειξη, την αφομοίωση από την αγορά, την ευαισθητοποίηση, τη διάδοση και τη διεθνοποίηση.

Βιομηχανική πολιτική και εθνική Στρατηγική για την Κυκλική Οικονομία

Ισχυρό εφόδιο για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και της ανταγωνιστικότητας είναι η λειτουργία των επιχειρήσεων σε οργανωμένους υποδοχείς με παράλληλο περιορισμό του χωροταξικού, πολεοδομικού και περιβαλλοντικού χάους. Πρόκειται για μια ουσιαστική αλλαγή που μόνο αυτή μπορεί να επηρεάσει ευνοϊκά και τους τρεις πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης, την οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον. Και αυτό περνά μέσα από την αξιοποίηση της διεθνούς και της ευρωπαϊκής εμπειρίας καλών πρακτικών, την υιοθέτηση καινοτόμων πολιτικών ανάπτυξης επιχειρηματικών πάρκων και στρατηγικών προσέλκυσης επενδύσεων με την προϋπόθεση της αναδιάρθρωσης, τόσο του παραγωγικού και καταναλωτικού προτύπου, όσο και του τρόπου διακυβέρνησης.

Στο παραπάνω πλαίσιο γίνεται σαφές, περισσότερο από ποτέ, ότι απαιτείται μια νέα φιλοσοφία για την βιομηχανική πολιτική της χώρας, δηλαδή μια δέσμη κρατικών στόχων και δράσεων για την προώθηση της οικονομικής αποδοτικότητας και της βιωσιμότητας συγκεκριμένων κλάδων της βιομηχανίας, που θα υποστηρίξουν τις επιχειρήσεις να προσαρμοστούν στις μεταβολές της τεχνολογίας, του ανταγωνισμού και της ζήτησης (Βιομηχανική προσαρμογή), έννοια όπως έχει «επιστρέψει» από το 2008 ως απόρροια της διεθνούς κρίσης, στην προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης να σταθούν καλύτερα οι οικονομίες των κρατών μελών στον παγκόσμιο ανταγωνισμό.

Πολιτικοί και διοικητικοί θεσμοί, αλλά και οι ίδιες οι επιχειρήσεις, στη βιομηχανία και τα logistics, δείχνουν να συνειδητοποιούν τα οφέλη από την εγκατάσταση εντός επιχειρηματικών πάρκων. Αποτελεί βασικό βήμα συμμόρφωσης της παραγωγικής υποδομής και λειτουργίας μιας επιχείρησης για να ενταχθεί στο δίκτυο των πράσινων προμηθειών, για να διαμορφώσει δομές και διεργασίες συμμόρφωσης προς τους κανόνες της εναλλακτικής διαχείρισης και της κυκλικής οικονομίας (μέτρηση αποτυπώματος CO2, πράσινη εφοδιαστική, ενεργειακοί έλεγχοι κ.λπ.), αλλά και για τη δημιουργία θετικού περιβαλλοντικού και κοινωνικού αποτυπώματος που συνιστά προϋπόθεση για την εξασφάλιση τραπεζικών δανειακών πόρων (ESMS) και όχι μόνο.

Η Κυκλική Οικονομία με την έντονη περιφερειακή διάσταση που έχει μπορεί να αποτελέσει τον καταλύτη για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας, καθώς βασίζεται στην ορθή αξιοποίηση των πόρων, στην ιδέα της ανακύκλωσης – επαναχρησιμοποίησης και στο μοντέλο της βιομηχανικής συμβίωσης, ενθαρρύνοντας τη χρήση δευτερογενών υλικών και αποβλήτων ως παραγωγικών πόρων και χρήσιμων υλικών, προσδίδοντας μια αειφορική διάσταση στο παραγωγικό μοντέλο. Η μετάβαση προς την Κυκλική Οικονομία αποτελεί προτεραιότητα, ευκαιρία και ανάγκη για την Ελλάδα και προς τούτο υποστηρίζεται από μεταρρυθμίσεις και νέα χρηματοδοτικά εργαλεία.

Το Κυβερνητικό Συμβούλιο Οικονομικής Πολιτικής  (ΚΥ.Σ.ΟΙ.Π.) ενέκρινε το πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής για την Κυκλική Οικονομία ως κομβικό στοιχείο της Αναπτυξιακής Στρατηγικής της χώρας κατά την χρονική στιγμή που έθεσε σε δημόσιο διάλογο το Εθνικό Επιχειρησιακό Σχέδιο 2018-2019, στις δράσεις του οποίου περιλαμβάνονται:

1. Κανονιστικές και νομοθετικές ρυθμίσεις για την ενίσχυση της Κυκλικής Οικονομίας και την άρσηγραφειοκρατικών εμποδίων.
2. Χρηματοδότηση και παροχή κινήτρων ενίσχυσης της Κυκλικής Οικονομίας.
3. Βελτίωση της γνώσης και διασύνδεση της επιχειρηματικότητας και της κοινωνικής οικονομίας με την τεχνολογική καινοτομία.
4. Διοίκηση και υποστήριξη του σχεδίου
5. Ανάπτυξη γνώσης, καινοτομίας και δράσεων ενημέρωσης. Σύνδεση της επιχειρηματικότητας και της κοινωνικής οικονομίας με την τεχνολογική καινοτομία.
6. Βελτίωση της διακυβέρνησης του Σχεδίου για την Κυκλική οικονομία και επιτάχυνση διαδικασιών.

Ωστόσο, εκτός από την ολοκλήρωση του νομοθετικού πλαισίου διαχείρισης των αποβλήτων απαιτείται ακόμη η προώθηση πλήθους νομοθετικών και άλλων διοικητικών πράξεων προκειμένου να τεθούν σε εφαρμογή οι σημαντικές δράσεις που συμπεριλαμβάνει το Εθνικό Επιχειρησιακό Σχέδιο 2018-2019, όπως:

• Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την προώθηση των Πράσινων Δημόσιων Συμβάσεων και την χάραξη εθνικής πολιτικής.
• Επεξεργασία προτάσεων για την μείωση απώλειας τροφίμων.
• Προσαρμογή πλαισίου κατασκευών δημοσίων και ιδιωτικών έργων.
• Αποσαφήνιση της διάκρισης μεταξύ αποβλήτου και προϊόντος για τη διευκόλυνση της χρησιμοποίησης δευτερογενών πρώτων υλών.
• Επαναχρησιμοποίηση νερού και αξιοποίηση ιλύος ΕΕΛ
• Ανάπτυξη καινοτόμων εφαρμογών και τεχνολογιών αιχμής για τη διαχείριση αποβλήτων στο πλαίσιο της RIS3.
• Ανάπτυξη δεικτών κυκλικής οικονομίας (προσδιορισμός και συσχέτιση με επιχειρηματικές δραστηριότητες).
• Ανάπτυξη μεθοδολογίας μέτρησης και παρακολούθησης των αποβλήτων τροφίμων.
• Ανάπτυξη κριτηρίων οικολογικού σχεδιασμού.
• Εθνικά πρότυπα για το περιβάλλον και την κυκλική οικονομία.
• Ενσωμάτωση της διάστασης της κυκλικής οικονομίας στις αξιολογήσεις μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων
• Κυκλική οικονομία και αδειοδότηση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και υποδομών
• Προώθηση της χρήσης μεσιτείας σε επίπεδο περιφερειών ή πόλεων για την προώθηση της κυκλικής οικονομίας.
• Δημιουργία αστικών χώρων ως «δημιουργικών κέντρων επαναχρησιμοποίησης», με αξιοποίηση των Πράσινων Σημείων/ ΚΑΕΔΙΣΠ – («Πράσινα Κέντρα»)
• Προώθηση χρήσης αποβλήτων ως δευτερογενών καυσίμων στη βιομηχανία.

Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι η κυκλική οικονομία αποτελεί πλέον δημόσια πολιτική για τη χώρα, όπως είναι ο νέος Εθνικός Σχεδιασμός Διαχείρισης Απορριμμάτων, ο οποίος εμπεριέχει την Οδηγία 2008/98. Σε αυτή προβλέπεται ότι το 50% των απορριμμάτων θα ανακτάται με ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση σε τοπικό επίπεδο, οι Περιφερειακοί Σχεδιασμοί και η χρηματοδότηση έργων που αφορούν στο υπόλοιπο 50%, με πρόβλεψη για ανάκτηση πόρων, ενέργειας και δευτερογενών υλικών, ο πρόσφατος νόμος για την ανακύκλωση και η εφαρμογή της αρχής «πληρώνω όσο πετάω», αλλά και η ρύθμιση με βάση την οποία ο πυρήνας της ελιάς εισάγεται εκ νέου στην παραγωγική διαδικασία και ο κατσίγαρος χρησιμοποιείται στην καλλιέργεια ελιάς, καθώς και το ειδικό οικονομικό εργαλείο ύψους 80 εκατομμυρίων ευρώ για τη χρηματοδότηση της περιβαλλοντικής βιομηχανίας.

Έχοντας επίγνωση ότι ο δρόμος είναι ακόμη μακρύς η χώρα θα πρέπει να αναπτύξει την βιομηχανία ανακύκλωσης σε εγχώρια βάση ώστε να μην χάνεται το μισό οικονομικό και περιβαλλοντικό όφελος, όπως συμβαίνει σήμερα που ο εγχώριος δείκτης παραγωγικότητας των πόρων (ευρώ/κιλό πρώτων υλών) κυμαίνεται στο 1,6 ευρώ/κιλό, έναντι του αντίστοιχου ευρωπαϊκού που φτάνει στα 2,18 ευρώ/κιλό. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η χώρα «χάνει» το 1/4 της δυναμικότητας των πόρων και αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ως κοινωνία θάβουμε το 83% των απορριμμάτων μας, σημαίνει ότι σπαταλάμε και δεν επαναχρησιμοποιούμε τους πόρους μας.

Βασικοί τομείς ενδιαφέροντος για την νέα επιχειρηματικότητα και την καινοτομία θα πρέπει να αποτελέσουν οι τομείς των βιοαποδομήσιμων, της βιομάζας, των τροφίμων και των λιπασμάτων που μπορούν να συμβάλουν στην παραγωγή νέων θέσεων εργασίας και επιχειρηματικότητας στην ύπαιθρο, καθώς και την ανάκτηση και επαναχρησιμοποίηση του νερού στις ξηρές και άνυδρες περιοχές της χώρας.

Η κυκλική οικονομία, εκτός από το ότι εξυπηρετεί τη συμβατική οικονομία δημιουργεί ταυτόχρονα και μια εναλλακτική και βιώσιμη οικονομία, όπως είναι η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, και έναν άλλο τρόπο παραγωγής, δημιουργώντας εργασία για τους νέους επιστήμονες, με προστιθέμενη αξία στο παραγόμενο προϊόν.

Προς τη βιομηχανική συμβίωση των εντός των ΒΙ.ΠΕ. επιχειρήσεων

Έχει αναγνωριστεί ότι η τήρηση των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης συνιστά θεμελιώδη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της υγιούς επιχειρηματικότητας και πλέον επιδιώκεται, αφενός η διαρκής βελτίωση της περιβαλλοντικής λειτουργίας της με ταυτόχρονη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος και η διαχείριση του περιβαλλοντικού-κλιματικού κινδύνου, αφετέρου η εφαρμογή ολοκληρωμένου σχεδιασμού, με άξονα την κυκλική οικονομία, που περιλαμβάνει κατεξοχήν δράσεις περιβαλλοντικής αναβάθμισης υφιστάμενων ΒΙ.ΠΕ., ανάπτυξης Επιχειρηματικών Πάρκων Εξυγίανσης, ενεργειακές επενδύσεις σε Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, ολοκληρωμένες δράσεις διαχείρισης αποβλήτων, κλπ.

Επιπλέον, είναι απολύτως σαφές ότι οι Βιομηχανικές Περιοχές αποτελούν το κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής της Βιομηχανικής Συμβίωσης. Στο δρόμο προς την κυκλική οικονομία (μετάβαση) η επιχειρηματικότητα βρίσκεται στη πρώτη γραμμή με καίριο τομέα την ενίσχυση της συνεργασίας εντός και μεταξύ της εφοδιαστικής αλυσίδας (βιομηχανική συμβίωση), πρακτική η οποία μπορεί αποδεδειγμένα να μειώσει το κόστος, τα απόβλητα και την περιβαλλοντική επιβάρυνση.

Η Βιομηχανική Συμβίωση (Industrial Symbiosis) αποτελεί κομβική δράση Κυκλικής Οικονομίας όπου αξιοποιούνται υλικά και ενεργειακές ροές διαφορετικών παραγωγικών μονάδων (για παράδειγμα, το παραπροϊόν/απόβλητο μιας βιομηχανικής μονάδας μπορεί να μετατραπεί σε αξιοποιήσιμη πρώτη ύλη για μια άλλη) και ως εκ τούτου αναδεικνύεται και σε βασικό εργαλείο για την προώθηση της οικο-καινοτομίας και της πράσινης επιχειρηματικότητας μέσω της ανταλλαγής ρευμάτων υλικών μεταξύ διαφορετικών μονάδων, της επαναχρησιμοποίησης της ενέργειας και της δημιουργίας κατά το δυνατόν ευρύτερου δικτύου συνεργασίας

Η Συμβιωτική Δικτύωση περιλαμβάνει την αξιοποίηση διαθέσιμων τεχνικών και τεχνολογιών που συνδέονται με την αναβάθμιση πρώτων υλών, τη διαδικασία ανίχνευσης συνδέσεων, την αξιολόγησή τους και, στο τελικό στάδιο υλοποίησης, την περαιτέρω ενεργοποίησή τους.

Προϋπόθεση για την ανάπτυξη της βιομηχανικής συμβίωσης είναι η γεωγραφική εγγύτητα μονάδων, ώστε να είναι ευκολότερη η ανταλλαγή ρευμάτων υλικών.

Με απώτερο σκοπό την συστηματική αύξηση της αποδοτικότητας χρήσης της ενέργειας και των υλικών πόρων στις βιομηχανικές διεργασίες παράλληλα επιτυγχάνεται ενίσχυση της βιωσιμότητας όλων των συνεργαζόμενων μονάδων, λόγω της εξοικονόμησης πρώτων υλών, της μείωσης των αποβλήτων, της αξιοποίησης της απορριπτόμενης ενέργειας, της μείωσης του κόστους παραγωγής, κλπ., ενώ διαμορφώνεται σταδιακά ζήτηση για νέες επιχειρηματικές  υπηρεσίες όπως: (α) αντίστροφα logistics που υποστηρίζουν το τέλος του κύκλου ζωής των προϊόντων και την επανεισαγωγή τους στο σύστημα, (β) remarketing προϊόντων.

Να θυμηθούμε ότι το θεσμικό πλαίσιο περιέχει προβλέψεις που μπορούν να λειτουργήσουν υποστηρικτικά στην προσπάθεια για βιομηχανική συμβίωση, καλύτερη αξιοποίηση των πόρων και μείωση των αποβλήτων. Για παράδειγμα, για τη διαχείριση των αποβλήτων που παράγονται στις ΒΙ.ΠΕ., στον Εθνικό Σχεδιασμό Διαχείρισης Αποβλήτων προβλέπεται, μεταξύ άλλων, ότι «στους οργανωμένους υποδοχείς δραστηριοτήτων ο φορέας που ασκεί τη διοίκηση και διαχείριση τους έχει την αρμοδιότητα για την οργάνωση της διαχείρισης αποβλήτων που παράγονται, με την επιφύλαξη των υποχρεώσεων των παραγωγών αποβλήτων που απορρέουν από την Οδηγία 2008/98/ΕΕ και τον Νόμο 4042/2012».

Στην ίδια φιλοσοφία ακουμπά και η έννοια της οικοκαινοτομίας, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε τους φυσικούς πόρους, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο παράγουμε και καταναλώνουμε.

Με προτεραιότητα την αποκατάσταση σημαντικών καθυστερήσεων και ελλείψεων, όπως το έλλειμμα χωρικού σχεδιασμού, η χώρα μας οφείλει να υπερβεί τις όποιες αγκυλώσεις και να επιχειρήσει άμεσα τόσο σε οργανωμένους υποδοχείς, όσο κυρίως στις Άτυπες Βιομηχανικές Συγκεντρώσεις (ΑΒΣ) και στις διάσπαρτες εγκαταστάσεις εφαρμόζοντας στρατηγικές βιομηχανικής συμβίωσης, μετατρέποντας έτσι υποβαθμισμένες περιοχές σε πόλους καινοτομίας και επιχειρηματικών συνεργασιών.

Θεμελιώδη ρόλο για τη μετάβαση σε μια ανταγωνιστική και δίκαιη οικονομία με κοινωνική ευημερία που θα συνεισφέρει στη δημιουργία ευνοϊκού επενδυτικού κλίματος και επίτευξη οικονομιών κλίμακας θα έχουν οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις.

Αυτές θα πρέπει να δώσουν έμφαση εκτός από την αναγκαία βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών, στον περιορισμό του αθέμιτου ανταγωνισμού και της κρατικής ιδιοκτησίας για την απελευθέρωση παραγωγικών επιχειρηματικών πόρων, παράλληλα με την άρση αντιπαραγωγικών ρυθμίσεων στις τιμές των αγορών δικτύων, που θα διευκολύνουν την επιχειρηματική δραστηριότητα. Είναι ευνόητο επιπλέον ότι η ευελιξία στην αγορά εργασίας θα υπάρξει εάν και εφόσον υπάρξουν μέτρα για την καλύτερη πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες, την απλούστευση του φορολογικού συστήματος και τον εξορθολογισμό της φορολογικής διοίκησης, την καταπολέμηση της διαφθοράς και φοροδιαφυγής, την ενίσχυση της αξιοπιστίας και διαφάνειας και τέλος, τη βελτίωση του συστήματος δικαιοσύνης.

*Μαργαρίτα Καραβασίλη

REEPLAN A.E. Consultants

Ειδικός Επιστημονικός Σύμβουλος Περιβαλλοντικών Υποδομών & Κυκλικής Οικονομίας

ECOCIY & CISD

Πρόεδρος Δ.Σ.