Κυκλική οικονομία- θεσμικές εξελίξεις στην ΕΕ & στην Ελλάδα

Tων

Γιώργου Ηλιόπουλου*

Βασιλικής Στεργίου**

Σε μια κυκλική οικονομία, η αξία των προϊόντων, των υλικών και των πόρων διατηρείται όσο το δυνατόν περισσότερο στην οικονομία, και η παραγωγή αποβλήτων περιορίζεται στο ελάχιστο .

Στα ευρύτερα οφέλη της κυκλικής οικονομίας συγκαταλέγονται η δημιουργία νέων ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων και η μείωση της ανάγκης για σπάνιους πόρους, της κατανάλωσης ενέργειας και των επιπέδων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

Η ΕΕ είναι πρωτοπόρος σε θέματα κυκλικής οικονομίας διεθνώς και έχει υλοποιήσει από το 2015 έως και σήμερα 2019 πολλά, θεσμικάμέτρα & εργαλεία για την εφαρμογή της.

Στο παρόν άρθρο γίνεται μια παρουσίαση κατά χρονολογική σειρά των κυριότερων θεσμικών μέτρων & εργαλείων με συνοπτικό τρόπο.

2015- ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΚΛΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Στις 2/12/2015 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε δέσμη προτάσεων-σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία που περιλαμβάνει 5 κύριες περιοχές δράσης: Παραγωγή, Κατανάλωση, Δευτερογενείς Πρώτες Ύλες, Διαχείριση αποβλήτων και Καινοτομία & Επενδύσεις. Προτεραιότητα δίνεται στα Πλαστικά, τα Απόβλητα Τροφών και Τροφίμων, τα ΑΕΚΚ, τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες και τη Βιομάζα & τα Προϊόντα Οργανικής προέλευσης.

2018- ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΚΥΚΛΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΕ

 To2018 δημοσιεύθηκε το πλαίσιο παρακολούθησης της ΕΕ  που ενισχύει και αξιολογεί την πρόοδο προς την κατεύθυνση της κυκλικής οικονομίας.Οι κύριες αρχικές διαπιστωσεις του πλαισίου παρακολούθησης της ΕΕ παρουσιάζονται παρακάτω:

• Εισαγωγές ΕΕ σε μεγάλο βαθμό για τις κρίσιμες πρώτες ύλες -> Ανάγκη για διαφοροποίησηπηγών εφοδιασμού.
• Δημόσιες συμβάσεις αποτελούν μεγάλο ποσοστό του ΑΕΠ με δυνατότητα σημαντικής συμβολής στην κυκλική οικονομία.
• Η μείωση των αποβλήτων τροφίμων παρέχει τεράστιες δυνατότητεςγια εξοικονόμηση πόρων.
• Όσον αφορά τα ΑΕΚΚ αποτελούν τη μεγαλύτερη κ.β. ροή σε ΕΕ. Τα περισσότερα κράτη-μέλη ΕΕ έχουν επιτύχει το στόχο ανάκτησης, όμως ο στόχος περιλαμβάνει την πρακτική της επίχωσης, που δεν συμβάλλει στην κυκλική οικονομία (δεν διατηρεί την αξία των υλικών μέσα στην οικονομία).
• Η ζήτηση πρώτων υλών στην ΕΕ υπερβαίνει αυτό που θα μπορούσε να εξασφαλιστεί ακόμα και αν το σύνολο των αποβλήτων μετατρέπονταν σε δευτερογενείς πρώτες ύλες.
• η ΕΕ είναι εξαγωγέας αρκετών ροών ανακυκλώσιμων αποβλήτων (όπως πλαστικό, χαρτί και χαρτόνι, σίδηρος και χάλυβας, χαλκός, αλουμίνιο, νικέλιο).
• Η αύξηση εμπορίου εντός ΕΕ των ανακυκλώσιμων αποβλήτων δίνει τη δυνατότητα για ανάπτυξη αγοράς για δευτερογενείς πρώτες ύλες.
• Ιδιωτικές επενδύσεις σε οικονομικούς τομείς σχετικούς με κυκλική οικονομία (δραστηριότητες επαναχρησιμοποίησης-ανακύκλωσης) σε 0,98% του ΑΕΠ στην ΕΕ, 2016 και μόνο σε 0,35% του ΑΕΠ στην Ελλάδα, 2016
• Αρκετά ενωσιακά χρηματοδοτικά προγράμματα διαθέσιμα για να στηρίξουν τη μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία.
• Αύξηση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για την ανακύκλωση και τις δευτερογενείς πρώτες ύλες.

 2018- ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΥΚΛΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Σκοπός της Εθνικής Στρατηγικής είναι η επιτάχυνση των δράσεων κυκλικής οικονομίας.

• Άξονες πολιτικής της Εθνικής Στρατηγικής για την κυκλική οικονομία

1. Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων, με βασικές επιδιώξεις την αύξηση της αποδοτικότητάς τους, την επανεξέταση των αλυσίδων αξίας, την ορθολογική διαχείριση αποβλήτων, την επανάχρηση κτιρίων και την επαναχρησιμοποίηση του νερού ή τη συλλογή βρόχινων και πηγαίων νερών.
2. Ενίσχυση της Κυκλικής Επιχειρηματικότητας, με ενθάρρυνση της ιδέας του οικοσχεδιασμού, της παραγωγής προϊόντων με μεγάλη διάρκεια ζωής, της επισκευής, ανακαίνισης, επαναχρησιμοποίησης, αναπαλαίωσης, προώθηση της βιομηχανικής συμβίωσης (clusters, πάρκα καινοτομίας, εκκολαπτήρια επιχειρήσεων, πλατφόρμες ανταλλαγής γνώσης-πληροφορίας), της προώθησης μοντέλων καινοτόμας επιχειρηματικότητας (πχ οικονομίας του διαμοιρασμού), υποστήριξη της βιολογικής οικονομίας, της προώθησης πράσινων και κυκλικών δημόσιων προμηθειών, της υποστήριξης χρήσης δευτερογενών υλικών.
3. Κυκλική Κατανάλωση, με πλήρη ενημέρωση των πολιτών, αξιοποίηση Οικολογικού Σήματος και άλλων κινήτρων, με εκπαίδευση και βασικές επιδιώξεις την αειφόρο κατανάλωση τροφίμων (αποτροπή απόρριψης, αστική καλλιέργεια), την αποτροπή υπερβολικής χρήσης πόρων (τρόφιμα-ποτά, ένδυση, συσκευασία, ΗΗΕ), την πρόληψη παραγωγής αποβλήτων μέσω προετοιμασίας για επαναχρησιμοποίηση, επισκευής και επιδιόρθωσης, τον έλεγχο του λιανικού ηλεκτρονικού εμπορίου και τελικά την προώθηση υπηρεσιών χρήσης αντί της προμήθειας προϊόντων.

• Στόχοι Εθνικής Στρατηγικής για την κυκλική οικονομία

1. Ενσωμάτωση κριτηρίων οικολογικού σχεδιασμού και ανάλυση κύκλου ζωής των προϊόντων, αποφεύγοντας την εισαγωγή επικίνδυνων ουσιών στην παραγωγή τους και διευκολύνοντας την επιδιορθωσιμότητα και την επέκταση της διάρκειας ζωής.
2. Αποτελεσματική εφαρμογή της ιεράρχησης της διαχείρισης των αποβλήτων, προωθώντας την πρόληψη της δημιουργίας και ενθαρρύνοντας την επανάχρηση και ανακύκλωση.
3. Δημιουργία και προώθηση Οδηγών βελτίωσης ενεργειακής απόδοσης στις παραγωγικές διαδικασίες.
4. Προώθηση καινοτόμων μορφών κατανάλωσης, όπως η χρήση υπηρεσιών αντί αγοράς προϊόντων ή η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και ψηφιακών πλατφορμών.
5. Επεξεργασία δεικτών παρακολούθησης της υλοποίησης της μετάβασης.

• Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης για την κυκλική οικονομία

1. Κανονιστικές & νομοθετικές ρυθμίσεις και άρση γραφειοκρατικών εμποδίων μείωση διοικητικού κόστους, πριμοδότηση στις δημόσιες προμήθειες, οικο-βιομηχανικά πάρκα, θέσπιση προδιαγραφών, καθορισμός δεικτών αξιολόγησης.
2. Χρηματοδοτικά εργαλεία & οικονομικά κίνητρα, αξιοποίηση δημόσιων επενδύσεων, ΕΣΠΑ, Επενδυτικής Τράπεζας, πακέτου Juncker και άλλων ταμείων και πόρων, φοροελεφρύνσεις, ενίσχυση της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας και της κοινωνικής οικονομίας.
3. Βελτίωσης της γνώσης, των διαδικασιών διαχείρισης και ανταλλαγής της και σύνδεσής της με την παραγωγή, την οικονομία και την κοινωνία.
4. Βελτίωση της διακυβέρνησης και της δικτύωσης και επιτάχυνση διαδικασιών.

2018- ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΒΙΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Το  σχέδιο δράσης για την ανάπτυξη μιας βιώσιμης και κυκλικής βιοοικονομίας για την ΕΕ (Οκτ 2018) αποτελεί επικαιροποίηση της Στρατηγικής για τη βιοοικονομία (2012)  που ορίζεται η οικονομία που βασίζεται στους ανανεώσιμους βιολογικούς πόρους και τη μετατροπή τους σε τρόφιμα, ζωοτροφές, προϊόντα, υλικά και ενέργεια.

Η βιοοικονομία περιλαμβάνει τη γεωργία, τη δασοκομία, τη βιομηχανία τροφίμων, την παραγωγή χαρτοπολτού και χαρτιού, καθώς και τμήματα της βιομηχανίας χημικών, βιοτεχνολογιών και ενέργειας

Στόχος της Βιοοικονομίας είναι η παραγωγή μέσω καινοτόμων τεχνολογιών «πράσινων» προϊόντων που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή καθώς και η μετατροπή των οργανικών υπολειμμάτων και αποβλήτων σε προϊόντα υψηλής αξίας, όπως ενδεικτικά:

– να μετατραπούν τα φύκια σε καύσιμα,

– να ανακυκλωθούν τα πλαστικά,

– να μετατραπούν τα απόβλητα σε νέα έπιπλα ή ρουχισμό

– να μετατραπούν τα βιομηχανικά υποπροϊόντα σε βιολιπάσματα

– να παραχθούν οικολογικές χημικές ουσίες, ζωοτροφές, υφαντικές ίνες

2018- ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΟΔΗΓΙΩΝ ΕΕ ΓΙΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ

• Οδηγία 2018/848 για τη βιολογική παραγωγή και την επισήμανση των βιολογικών προϊόντων
• Οδηγία 2018/849 για τα οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής (ΟΤΚΖ), απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών (ΑΗΣ), απόβλητα ηλεκτρικού & ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ)
• Οδηγία 2018/850 περί υγειονομικής ταφής των αποβλήτων
• Οδηγία 2018/851 για τα απόβλητα (οδηγία πλαίσιο για τα απόβλητα)
• Οδηγία 2018/852 για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας
• Οδηγία 2018/853 όσον αφορά τις περιβαλλοντικές εκθέσεις και την κατάργηση της οδηγίας 91/692/ΕΟΚ

Οι νέοι κανόνες της ΕΕ για τα απόβλητα εγκρίθηκαν το 2018 με στόχο  όλα τα κράτη μέλη να επαναχρησιμοποιούν ή να ανακυκλώνουν το 65% των αστικών απορριμμάτων έως το 2035 και το 70% των απορριμμάτων συσκευασίας έως το 2030, καθώς και να μειώσουν την υγειονομική ταφή ποσοστό χαμηλότερο του 10 % έως το 2035.

Οι νέοι κανόνες για τα απόβλητα, για πρώτη φορά υποχρεώνουν τα κράτη μέλη να δημιουργήσουνειδικά προγράμματα πρόληψης της σπατάλης τροφίμων και να μειώσουν τα επίπεδα των απορριμμάτων τροφίμων, καθώς και να τα παρακολουθούν και να υποβάλλουν σχετικές εκθέσεις.

2019 – ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΕ ΓΙΑ ΠΛΑΣΤΙΚΑ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΚΥΚΛΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΠΛΑΣΤΙΚΑ ΜΙΑΣ ΧΡΗΣΗΣ

Η στρατηγική της ΕΕ για τα πλαστικά(COM/2018/28) και η νομοθεσία για τα πλαστικά μίας χρήσηςθα προστατεύει το περιβάλλον από τη ρύπανση από πλαστικά, με παράλληλη ενίσχυση της ανάπτυξης και της καινοτομίας. Όλες οι πλαστικές συσκευασίες που διατίθενται στην αγορά της ΕΕ θα πρέπει να είναι ανακυκλώσιμες έως το 2030 με οικονομικά βιώσιμο τρόπο, τα σκοπίμως προστιθέμενα μικροπλαστικά και τα πλέον επιβλαβή πλαστικά είδη μίας χρήσης για τα οποία υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις θα απαγορευθούν και θα χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο ανακυκλωμένα πλαστικά για την κατασκευή νέων προϊόντων.

Η στρατηγική της ΕΕ για τις πλαστικές ύλες σε μια κυκλική οικονομία αποτελεί το πρώτο πλαίσιο πολιτικής για ολόκληρη την ΕΕ που υιοθετεί μια προσέγγιση κύκλου ζωής ανά υλικό για την ενσωμάτωση δραστηριοτήτων κυκλικού σχεδιασμού, χρήσης, επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης σε αλυσίδες αξίας πλαστικών υλών.

Η στρατηγική καθορίζει ένα σαφές όραμα με ποσοτικούς στόχους σε επίπεδο ΕΕ, έτσι ώστε, έως το 2030 όλες οι πλαστικές συσκευασίες που διατίθενται στην ΕΕ να είναι επαναχρησιμοποιήσιμες ή ανακυκλώσιμες.

Οι κανόνες για τα πλαστικά είδη μίας χρήσης που αφορούν τα δέκα είδη πλαστικών προϊόντων μίας χρήσης που απαντώνται συνήθως στις παραλίες και τις θάλασσες της Ευρώπης, καθώς και των απολεσθέντων και εγκα­ταλελειμμένων αλιευτικών εργαλείων, τα οποία αποτελούν το 70 % του συνόλου των θαλάσσιων απορριμμάτων.

• Απαγόρευση των προϊόντων μίας χρήσης από πλαστικό και των προϊόντων από οξοδιασπώμενο πλαστικό (Πλαστικά μαχαιροπίρουνα, πιάτα, αναδευτήρες ποτών, καλαμάκια στήριξης μπαλονιών, καλαμάκια, δοχεία τροφίμων και ποτών και κύπελλα ποτών από διογκωμένο πολυστυρένιο, μπατονέτες από πλαστικό)
• Μέτρα για τη μείωση της κατανάλωσης δοχείων τροφίμων και κυπέλλων ποτών από πλαστικό και συγκεκριμένη σήμανση και επισήμανση ορισμένων προϊόντων (Είδη υγιεινής, υγρά μαντηλάκια, κύπελλα ποτών και προϊόντα καπνού με φίλτρα)
• Μέτρα με στόχο τη μείωση των πλαστικών απορριμμάτων των πλοίων, όπως η θέσπιση ενιαίας χρέωσης για τα απόβλητα πλοίων.

 2019 – ΕΚΘΕΣΗ  ΕΕ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΚΛΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Η έκθεση παρουσιάζει τα κυριότερα αποτελέσματα από την υλοποίηση του σχεδίου δράσης και σκιαγραφεί τις μελλοντικές προκλήσεις για τη διαμόρφωση της οικονομίας.

Κύρια συμπεράσματα:

• Οι δράσεις του σχεδίου δράσης έχουν ολοκληρωθεί ή βρίσκονται στο στάδιο της υλοποίησης.
• Δημιουργήθηκαν θέσεις εργασίας στην ΕΕ μέσω της μετάβασης στην κυκλική οικονομία.
• Αυξήθηκε η ανακύκλωση των αστικών αποβλήτων στην ΕΕ για τα έτη 2008-2016.
• Η συνεισφορά των ανακυκλωμένων υλικών στη συνολική ζήτηση παρουσιάζει βελτίωση.
• Η πλήρης κυκλικότητα εφαρμόζεται μόνο στο 9% της παγκόσμιας οικονομίας.
• Τα ανακυκλωμένα υλικά καλύπτουν κατά Μ.Ο. το 12% της ζήτησης υλικών στην ΕΕ.

Κύρια αποτελέσματα:

• Μέτρα οικολογικού σχεδιασμού & ενεργειακής σήμανσης για πολλά προϊόντα με κανόνες κυκλικότητας
• Η ΕΕ ανέθεσε στους ευρωπαϊκούς οργανισμούς τυποποίησης την ανάπτυξη οριζόντιων κριτηρίων για τη μέτρηση της αντοχής, της δυνατότητας επαναχρησιμοποίησης, της δυνατότητας επισκευής, της ανακυκλωσιμότητας και της παρουσίας κρίσιμων πρώτων υλών (12 πρότυπα αναμένονται έως Μαρ 2020)
• Εξετάζονται προς προώθηση:
• Επέκταση της πολιτικής οικολογικού σχεδιασμού (η οποία υπήρξε επιτυχής για τα προϊόντα που σχετίζονται με την ενέργεια) στις ομάδες προϊόντων που δεν σχετίζονται με την ενέργεια
• Περαιτέρω στήριξη του τομέα επισκευών στην ΕΕ.
• Ενδεχόμενες ευκαιρίες σε τομείς, όπως συσκευασίες, υφάσματα και έπιπλα
• Ενίσχυση μικρομεσαίων επιχειρήσεων
• Ενίσχυση του ρόλου των καταναλωτών ώστε να κάνουν συνειδητές επιλογές βάσει αξιόπιστων πληροφοριών

*Γιώργος Ηλιόπουλος ΧΜ ΕΜΠ, MSc, ΜΒΑ, Αντιπροέδρου ΕΕΔΣΑ

**Βασιλική Στεργίου ΠΜ ΕΜΠ, ΜΒΑ, ΕΠΤΑ ΑΕ