Υπόσκαφη δόμηση: σύγκρουση αυξημένης δόμησης και βιωσιμότητας

Του Νίκου Φυντικάκη*

Το Φαινόμενο Υπόσκαφος ∆όμησης: Η προστασία του περιβάλλοντος και η ψευδαίσθηση μιας δήθεν περιβαλλοντικής Αρχιτεκτονικής. Τα «παράθυρα» του οικοδομικού κανονισμού. Τα αποτελέσματα της εφαρμογής στις Κυκλάδες. Οι κατευθύνσεις βιώσιμης Αρχιτεκτονικής στην εποχή της κλιματικής κρίσης από τη Διεθνή Ακαδημία Αρχιτεκτονικής. Το Βιοκλιµατικό Στέγαστρο του Ακρωτηρίου, το βιοκλιματικό κτίριο του ΚΑΠΕ στην Ανάβυσσο που δεν έγινε, και το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Η αλληγορία της σπηλιάς – (Πλάτωνας)

Η ψευδαίσθηση της υπόσκαφης δόµησης.

Η αλληγορία της σπηλιάς είναι ένας διάλογος της φύσης και της γνώσης µε στόχο µια δίκαιη κοινωνία.

Είναι µια συζήτηση για τη φύση αυτού του είδους της γνώσης, που επιδιώκει µια δίκαιη κοινωνία.

O μύθος του Πλάτωνα «η αλληγορία της σπηλιάς» θεωρείται παγκοσμίως ένα από τα πιο σημαντικά μηνύµατα προς την ανθρωπότητα για να αντιληφθεί ότι ζούµε στην ψευδαίσθηση αυτού του κόσμου, και µε στόχο την αναζήτηση της αλήθειας.

Η φιλοσοφία του σχεδιασμού για το Βιοκλιματικό Στέγαστρο προστασιας και αναδειξης της ανασκαφής του Αρχαιολογικού χώρου στο Ακρωτήρι Σαντορίνης

Υπηρετούν άραγε τα υπόσκαφα κτίσματα αυτό το στόχο ή αποτελούν τη ψευδαίσθηση μιας δήθεν περιβαλλοντικής Αρχιτεκτονικής.

Η αποδοχή από την κοινωνία μιας υπεύθυνης αρχιτεκτονικής έκφρασης και εικόνας προϋποθέτει µια κριτική διερεύνηση της ασάφειας των σύγχρονων αρχιτεκτονικών τοπόσηµων, ώστε τα τελευταία να µην λειτουργούν ως εικονολατρικά σύμβολα.

Αντίθετα, θα πρέπει να αποτελούν εργαλεία τυπικού βιοκλιματικού και οικολογικού σχεδιασμού, σε άμεση σχέση µε την τρέχουσα τοποθεσία, τον χώρο, τον χρόνο και την τεχνολογία.

Όμως οι νέες Αρχιτεκτονικές μεταλλάξεις, που επιβάλλονται αποτυγχάνουν να σηματοδοτήσουν ένα δίκαιο σχεδιασμό κτιρίων και πόλεων που να υπηρετεί τις εκάστοτε κοινωνίες και το εκάστοτε περιβάλλον.

Οι Αρχιτέκτονες και η Αρχιτεκτονική, ενώ αποτελούν βασικό παράγοντα, που εξασφαλίζει το δηµόσιο συµφέρον, έχουν δυστυχώς µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο ένα απαξιωµένο ρόλο σε σχέση µε το παρελθόν.

Στο πλαίσιο των προηγουμένων, δημιουργούνται εκρηκτικά προβλήματα µε σοβαρές χωρικές, πολεοδομικές και στεγαστικές διαστάσεις.

Για το κρίσιμο και αμφιλεγόμενο θέμα της ΥΠΟΣΚΑΦΗΣ ∆ΟΜΗΣΗΣ και της Αρχιτεκτονικής για το οποίο ζήτησε η Πρόεδρος της ΠΕΣΕ∆Ε κα Μ. Τσιομπάνου την Αρχιτεκτονική µου άποψη, θέλω κατ αρχήν να αναφερθώ στην πρόσφατη άποψη των συναδέλφων από τις Κυκλάδες, όπου και παρατηρείται η μέγιστη Υπόσκαφος δόμηση.

Το Φαινόμενο Υπόσκαφος ∆όμηση: «Υποσκάπτοντας το Κυκλαδίτικο Τοπίο» έγραψαν ο μόλις πριν λίγες μέρες εκλιπών διαπρεπής Κυκλαδίτης Αρχιτέκτονας Μανώλης Ισιγώνης και ο δραστήριος Κυκλαδίτης επίσης Αρχιτέκτονας Γιώργος Ευριπιώτης.

Τα υπόσκαφα, που κάποτε υπήρχαν µόνο στη Σαντορίνη και τη Θηρασιά, έγιναν η κερκόπορτα για εκτεταμένη δόμηση σε διάφορα μέρη µε κύρια χαρακτηριστικά:

-Υπερμεγέθεις εκσκαφές, µη αναστρέψιμες επεμβάσεις, υπερμεγέθη κτίσματα σε ευαίσθητες πλαγιές

-Κεκλιμένες οροφές, αντίθετες µε την οριζόντια οροφή των κτισμάτων των Κυκλάδων µε στόχο τη συλλογή των ομβρίων

-Εκτός κλίμακος κουφώματα, γυάλινες επιφάνειες, που κατά την δύση ή ανατολή αντανακλούν ως τεράστιοι διάσπαρτοι “τεχνητοί ήλιοι”

-Μη αποκατάσταση του περιβάλλοντος φυσικού ανάγλυφου και απόθεση των προϊόντων εκσκαφών ως «μπαζώµατα» των πρανών

-Εμφάνιση «υποσκαφολόγων» μελετητών και μεσιτών που διατρέχουν τα Νησιά προς διερεύνηση επικλινών εδαφών και προσέγγιση ιδιοκτητών προς «αξιοποίηση» των γηπέδων».

«Σήμερα, μετά την πλήρη εφαρμογή της νομοθεσίας, το παραχθέν αποτέλεσμα εμφανίζεται κατά το πλείστον αρνητικό και βλαπτικό για το περιβάλλον, µε κύρια χαρακτηριστικά τα υπερμεγέθη κτίσματα σε πλαγιές, που προϋποθέτουν σημαντικές εκσκαφές, δηλαδή µη αναστρέψιμες επεμβάσεις», αναφέρουν.

-«Ξεκοιλιάζουν» τις πλαγιές

-«Όλοι ψάχνουν οικόπεδα µε κλίση άνω του 30%», επισημαίνει ο αντιπρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Κυκλάδων, Γιώργος Ευριπιώτης.

-Η λέξη «υπόσκαφο» εξηγεί ο ακαδημαϊκός Μανώλης Κορρές, ομότιµος καθηγητής στο ΕΜΠ, επινοήθηκε από τους αρχιτέκτονες μετά τον μεγάλο σεισμό στη Σαντορίνη για να περιγράψουν έναν συγκεκριμένο τύπο κατοικίας: αυτός που σκαβόταν στον βράχο, κάτω από κάποια άλλη κατοικία».

«Αυτό που κατασκευάζεται σήμερα και ονομάζεται υπόσκαφο είναι ένα κτήριο του οποίου το πίσω µέρος κρύβεται στο έδαφος, για να µη φαίνεται η οικοδομή. Και μάλιστα, βάφεται λευκό για να ξεχωρίζει, µε αποτέλεσμα το τοπίο να δείχνει ακόμη πιο κατασπαραγμένο. Στις περισσότερες περιπτώσεις μάλιστα πρόκειται για ακαλαίσθητα κτίρια.

-Ο οικοδομικός κανονισμός άνοιξε «παράθυρα» για αύξηση της δόμησης.

Ο έγκριτος δημοσιογράφος Γιώργος Λιάλιος έγραψε στις 13/11/2022 ένα πολύ αξιόλογο κείμενο στη «Καθημερινή» περιγράφοντας µε εικόνες τις μεγάλες υπερβολές µε τα υπόσκαφα στις Κυκλάδες.

Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνουν τη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ της βιωσιμότητας και του πράσινου αποτυπώματος της υπόσκαφης δόμησης µε το κόστος υλοποίησης της.

Στη μεγάλη Διεθνή Αρχιτεκτονική ομάδα ARES – (Architectureand Renewable Energy Sources), την οποία έχω τη τιμή να διευθύνω μαζί µε τον Ιταλό καθηγητή Antonio Riverso και µε τη συμβολή της ∆ιεθνούς Ακαδηµίας Αρχιτεκτονικής διατυπώσαμε την αρχή ότι:

-Η μορφή του μελλοντικού µας δομηµένου περιβάλλοντος πρέπει να βασίζεται σε µια υπεύθυνη προσέγγιση της φύσης και στη χρήση του ανεξάντλητου ενεργειακού δυναμικού του Ήλιου, του ανέμου, της γης και του νερού που αντιπροσωπεύουν τα τέσσερα βασικά στοιχεία των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας και συντελούν στην εξασφάλιση των τεσσάρων ποιοτήτων θερμό, ψυχρό, υγρό, ξηρό.

Η Πρόεδρος της ΠΕΣΕ∆Ε κα. Μαρία Τσιοµπάνου επισημαίνει ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται γεωμετρική άνοδος υπόσκαφων κτηρίων και ασκείται κριτική ότι ο λόγος της αύξησης αυτής είναι η εκμετάλλευση του ευνοϊκού συντελεστή δόμησης και όχι η προστασία του περιβάλλοντος και συμφωνώ διότι δυστυχώς αυτή είναι η πραγματικότητα.

Ο μεταβολισµός και η μετάλλαξη των κελυφών δόμησης, είτε σε εσώσκαφες, είτε σε έξώσκαφες υπερκατασκευές τύπου μέγα-ουρανοξυστών που ανταγωνίζονται σε ύψος, είναι το αποτέλεσμα μιας εμπορικής και απάνθρωπης Αρχιτεκτονικής. Αν συνυπολογίσουµε την ανθρώπινη εργασία οφείλουμε να αναφέρουμε ότι οι τεράστιοι ουρανοξύστες στο Ντουµπάϊ χτίστηκαν από εξαθλιωμένους μετανάστες οι οποίοι ως ημερήσια αποζημίωση είχαν µια μερίδα φαΐ και ύπνο σε ομαδικούς κοιτώνες αντίστοιχα µε τους εργάτες των Ταφικών Πυραμίδων στην Αρχαία Αίγυπτο.

Σε µια πολύ εμπεριστατωμένη ανάρτηση στο blog του Αρχιτέκτονα Γ. Τριαντάφυλλου (22 Απριλίου 2020) και µε τη συμβολή του Αρχιτέκτονα Π. Τσακόπουλου από το σχετικό δηµοσίευμα του στο περιοδικό «Ελληνικές Κατασκευές» (τεύχος 220/2017) διατυπώνονται οι αφηγήσεις και οι διαλέξεις σχετικά µε τη δόμηση υπόσκαφων κλπ κατασκευών μετά το σεισμό του 1956 στη Σαντορίνη των διακεκριμένων συναδέλφων, µε επικεφαλής τον κορυφαίο και δυστυχώς µόλις πριν λίγες µέρες εκλιπόντα Κ. Δεκαβάλλα, και µε τη συμμετοχή των Β. Μπογάκου, Δ. Φιλιππίδη.

Στην εξειδικευμένη ομιλία του ο πρώην Πρόεδρος του Τμήματος Αττικής του ΣΑ∆ΑΣ Βασίλης (Λίλος) Γρηγοριάδης τόνισε: «Η κατασκευή του θόλου υπήρξε σημαντική. Ο θόλος προέκυψε από τα υπόσκαφα της Σαντορίνης, λόγω της δομής του εδάφους. Υπήρξαν βέβαια και στην ελεύθερη δόμηση και από εκεί προέκυψε και ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του νησιού. Εκτός από τα υπόσκαφα, όπως αναφέρει ο Λίλος, σαφώς υπήρχαν και ορισμένα θολωτά κτίσματα, εκτός υποσκάφων τα οποία είχαν το χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής μορφής της περιόδου εκείνης.

Στη νομοθετική ρύθμιση περί «δόμησης υπόσκαφων κτιρίων» προέβλεπαν ότι η καινοτόμος αυτή πρακτική θα ενέτασσε τα κτίσματα στο περιβάλλον και το ανάγλυφο αυτών (δίδοντας παράλληλα ένα σημαντικό µπόνους δόμησης) δεν ήταν δυνατόν όμως να διανοηθούν ότι η ευφάνταστη αυτή πρακτική θα ήταν εκ του αποτελέσματος αντίθετη του ευκταίου, αναφέρει στην ανακοίνωσή του ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κυκλάδων. «Σήμερα, μετά την πλήρη εφαρμογή της νομοθεσίας, το παραχθέν αποτέλεσμα εμφανίζεται κατά το πλείστον αρνητικό και βλαπτικό για το περιβάλλον, µε κύρια χαρακτηριστικά τα υπερμεγέθη κτίσματα σε πλαγιές, που προϋποθέτουν σημαντικές εκσκαφές, δηλαδή µη αναστρέψιμες επεμβάσεις», αναφέρουν.

Η έννοια του υπόσκαφου κτίσµατος κυρίως στη Σαντορίνη οφείλεται στην ιδιαίτερη ηφαιστειακή γεωµορφολογία και εξασφαλίζει τη προστασία λόγω επίσης των ιδιοτήτων της θηραϊκής γης, όπως ζέστη το χειµώνα και δροσιά το καλοκαίρι αλλά και τις συνθήκες περιβαλλοντικής δόµησης λόγω του επιβαλλόµενου διαµπερούς αερισµού µέσω κατακόρυφων καµινάδων στο βάθος της υποσκαφής που σήµερα έχει αγνοηθεί λόγω του µεγάλου µεγέθους των υπόσκαφων κτισµάτων.

Αυτές οι αρχές της βιοκλιµατικής Αρχιτεκτονικής εφαρµόστηκαν και βραβεύτηκαν από την ΕΕ για το σχεδιασµό που πρότεινα στο σχετικό Ευρωπαϊκό Αρχιτεκτονικό ∆ιαγωνισµό (SOLARHOUSE) για το Βιοκλιµατικό Στέγαστρο στον Αρχαιολογικό χώρο του Ακρωτηρίου, που µου ζήτησε η Πρόεδρος της ΠΕΣΕ∆Ε να αναφερθώ.

Σημειώνω όμως ότι το Βιοκλιµατικό Στέγαστρο του Ακρωτηρίου δεν μπορεί να θεωρείται Υπόσκαφο, αλλά προστατευτικό κέλυφος µε αξιοποίηση της θηραϊκής γης, ως επικάλυψη προκειµένου να χρησιµοποιηθεί το ίδιο υλικό της «άσπας» που κάλυψε τον προϊστορικό οικισµό μετά την ηφαιστειακή έκρηξη του 16 αιώνα π.χ και όμως ταυτόχρονα προστάτεψε και διατήρησε για 3500 χρόνια, τόσο τα κτίσµατα όσο και τις περίφημες τοιχογραφίες όπως έχει εξηγήσει ο εξαίρετος ∆ιεθνώς καταξιωµένος ∆/ντης της Ανασκαφής οµ. καθηγητής Χρίστος Ντουµας (Μηχανικοί Μελετητές, Πολ. Μηχανικοί Ν. Πανδής, Ν. Παπαντωνίου, Π. Καρύδης, Γ. Ιωαννίδης, Κ. Λιόντος και Η/Μ Μηχανικοί Α. Σγουρόπουλος, Ι. Μακατσώρης).

Ένα επίσης κλασσικό παράδειγµα πραγµατικής περιβαλλοντικής-βιοκλιµατικής Αρχιτεκτονικής είναι ο βραβευµένος σε Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό ∆ιαγωνισµό σχεδιασµός, που πρότεινα για το Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) στην Ανάβυσσο (Μηχανικοί Μελετητές, Πολ. Μηχανικός Γιώργος Παρηγόρης, Η/Μ Μηχανικός Αντώνης Σγουρόπουλος). Το κτήριο όµως δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε γιατί η τότε ∆ιοίκηση του ΚΑΠΕ πούλησε το οικόπεδο. Το κτήριο θα ήταν πράγµατι υπόσκαφο χωρίς καµµία προσαύξηση του συντελεστή δόµησης και πρότυπο βιοκλιµατικής υπόσκαφης Αρχιτεκτονικής που είχε ως κύριο στόχο να µη προβάλλεται ένα εξώσκαφο κτίσµα που θα ήταν δυνατόν να προσβάλλει τη µοναδικότητα του µνηµείου του Ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο.

Ένα άλλο έργο που δεν είναι υπόσκαφο, αλλά υπόγειο µε λειτουργία βιοκλιµατικού υπόσκαφου, είναι η µελέτη που µου ανατέθηκε µετά από δηµόσια εκδήλωση ενδιαφέροντος βάσει του Ν∆ 4412 για τον εκσυγχρονισµό του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (ΑΜΘ), έργο του διακεκριµένου Αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού πού γνώριζα από τη παιδική µου ηλικία ως συνάδελφο και φίλο του πατέρα µου

Η µελέτη µου και η κατασκευή του στη συνέχεια είχε ως κύριο στόχο το σεβασµό και τη µη αλλοίωση του σχεδιασµού του Καραντινού κι εποµένως πρότεινα την υπόγεια επέκταση του ΑΜΘ εκµεταλλευόµενος το αίθριο για να εξασφαλίσω το φυσικό φωτισµό και το φυσικό διαµπερή αερισµό του υπογείου σύµφωνα µε τις αρχές του βιοκλιµατικού σχεδιασµού (Μηχανικοί Μελετητές, Πολ. Μηχανικός Τηλέµαχος Τσικνιάς και Η/Μ Μηχανικοί Σταύρος Λιβαδάς και Γιάννης Μακατσώρης).

Ο Πρόεδρος της IAA (∆ιεθνούς Ακαδηµίας Αρχιτεκτονικής) καθηγητής AMEDEOS CHIATARELLA πρόσφατα τόνισε ότι τα τελευταία χρόνια, η κλιµατική κρίση που αντιµετωπίζουµε και που µπορεί να προκαλέσει καταστροφικές και µη αναστρέψιµες επιπτώσεις είναι το προϊόν της αδυναµίας των ανθρώπων να ζήσουν σε αρµονία µε τη φύση. Ως αρχιτέκτονες δεν µπορούµε να αλλάξουµε τη µοίρα του κόσµου, αλλά ως µέλη της IAA είµαστε ακόµα εδώ και είµαστε αποφασισµένοι να δείξουµε ότι χάρη στη δουλειά µας το µέλλον µπορεί και θα είναι καλύτερο, αφού η αρχιτεκτονική εξακολουθεί να είναι σε θέση να δηµιουργεί αρµονία και οµορφιά και να προστατεύει τις βασικές αξίες των ανθρώπων, ακόµη και όταν οι εδαφικές συνθήκες και το πολιτιστικό υπόβαθρο είναι πολύ διαφορετικά.

Σε παρέμβασή µου ως εκπρόσωπος της IAA στα Ηνωµένα Έθνη, «∆ιαπεριφερειακό εργαστήριο για την αστική κινητικότητα – Προκλήσεις και ευκαιρίες για µεταφορές, ενέργεια και χωροταξικό σχεδιασµό» που διοργάνωσε η UNECE αναφέρθηκα στον σηµαντικό παγκόσµιο ρόλο της IAA και στην ανάγκη καινοτόµων Αρχιτεκτονικών-δοµικών αλλαγών στο σχεδιασµό των πόλεων και στο περιαστικό περιβάλλον προς τη κατεύθυνση του σχεδιασµού πολυκεντρικών πόλεων µε στόχο την επίτευξη της µέγιστης µείωσης της κατανάλωσης ενέργειας ειδικά στην κινητικότητα- µεταφορές αλλά και για την ανάγκη διατήρησης ενός ανθρώπινου συντελεστή δόµησης χωρίς δυνατότητες παραβιάσεων όπως αυτές που επιτυγχάνονται µέσω των υπόσκαφων κατασκευών.

Ανέφερα επίσης ότι η IAA που εκπροσωπεί τη ∆ιεθνή Κοινότητα των Ακαδηµαϊκών Αρχιτεκτόνων θα συµβάλει ουσιαστικά σε κάθε περαιτέρω συζήτηση και επεξεργασία αυτού του θέµατος στη µεταµόρφωση και τον µεταβολισµό του «Architecturaldesign», µε στόχο µια ανθρώπινη και φιλική στο περιβάλλον δόµηση χωρίς παραχαράξεις είτε σε ύψος είτε υπόγεια δεδοµένου ότι οι σηµερινές άρρωστες πόλεις µας είναι Μολυσµένες, Ανθυγιεινές, µη διαχειρίσιµες, µη βιώσιµες και αναµφισβήτητα Ανεπαρκείς.

Αναδεικνύεται λοιπόν η ανάγκη του επανασχεδιασµού µε νέα κατεύθυνση, τη ∆ίκαιη Κοινωνική Συνύπαρξη.

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης – Συνολική εξωτερική εικόνα του μουσείου σήμερα, χωρίς να αλλοιώνεται η αρχιτεκτονική Καραντινού

Οι Αρχιτέκτονες και η Αρχιτεκτονική, ενώ αποτελούν βασικό παράγοντα που εξασφαλίζει το δηµόσιο συµφέρον, υποφέρουν δραµατικά.

Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής ως υπεύθυνου επαγγέλµατος είναι πολύ σηµαντικός από αυτή την άποψη. Στόχος του έργου του Αρχιτέκτονα στο µέλλον πρέπει, εποµένως, να είναι ο σχεδιασµός κτιρίων και χώρων µε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρούνται οι φυσικοί πόροι και να χρησιµοποιούνται ανανεώσιµες µορφές ενέργειας – ιδίως ηλιακή, αιολική, γεωθερµική και κυµατική ενέργεια όσο το δυνατόν εκτενέστερα, αποφεύγοντας έτσι πολλές από τις ανεπιθύµητες εξελίξεις.

Πρέπει να αναπτυχθούν νέες ιδέες σχεδιασµού που θα αυξήσουν την ευαισθητοποίηση αυτών των βασικών στοιχείων, ως πηγών φωτός και θερµότητας. Η αποδοχή της τεχνολογίας ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στις κατασκευές από το ευρύ κοινό µπορεί να επιτευχθεί µόνο µε πειστικές ιδέες και παραδείγµατα.

Οι φυσικοί πόροι που είναι διαθέσιµοι σε µια δεδοµένη τοποθεσία, ειδικά ο ήλιος και ο άνεµος θα πρέπει να αξιοποιούνται για τον βιοκλιµατικό σχεδιασµό των κτιρίων και θα πρέπει να αντικατοπτρίζονται στο σχεδιασµό της διάταξης και της µορφής τους.

Η υπόσκαφη δόµηση δεν μπορεί να αποτελεί ΠΡΟΘΕΣΗ Αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αλλά µόνο ΑΝΑΓΚΗ κι αυτό µόνο στις περιπτώσεις της ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ λόγω ειδικής ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ και για κανένα λόγο δεν µπορεί να επιτρέπεται µέσω της υπόσκαφης δόµησης και µε βάση τη ψευδαίσθηση ενός δήθεν περιβαλλοντικού σχεδιασµού η αύξηση του ανθρώπινου και κοινωνικά αποδεκτού συντελεστού δόμησης και χωρίς βέβαια τα υπόσκαφα κτίσµατα να αποτελούν ψευδεπίγραφο σύμβολο εικονολατρικού περιβαλλοντικού σχεδιασμού.

*Νίκος Φιντικάκης: Αρχιτέκτων, Καθηγητής στη Διεθνή Ακαδημία Αρχιτεκτονικής, Πρώην Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων και Μέλος της επιτροπής Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου της Σορβόννης.

Πηγή: Εργοληπτικόν Βήμα Νο_133